Советрин девирда, фитнейралди чандиз къаст авур, гуьгъуьнлай къанундалди тахсир квачирбур яз малумар хъувур инсанар гзаф хьана. Абурун арада лезги халкьдин кьегьал хва, большевик  Шихмирзе  Шихсаидовни  авай. Адакай сифте яз заз зи бубадивай ван хьанай. Фитнейрин къурбанд хьайи адан уьмуьрдиз талукь гзаф делилар за Вини СтIалдал Шихнебиев Шихгьасан лугьудай касдивай кIватIнай. Гьа чIавуз абур за са дафтарда къейднай. Мукьвара жуван архивда авай документар, чарар-цIарар тупIалай хъийидайла, заз Ш.Шихсаидован уьмуьрдиз талукь делилар авай дафтар гьат хъувуна…

“Баку, Кирован проспект, 26, блок — 1, кв.6. Ина “ГъвечIи Киров” тIвар ганвай кас авай. 1936-йисуз партиядин Акстафинский РК-дин 1-секретарь Саидов Мирзе вичин уьмуьрдин юлдаш Саидова Тамара (миллет — яхул) галаз яшамиш хьанай…

Шихмирзе Шихсаидов 1905-йисуз дидедиз­ хьана. Ам Агъа СтIалдилай тир. 1916-1917-йисара Куьре округдин Кьасумхуьрел урус чIалал кIелна, халкьдин училищеда 2-дережа къачуна. 1918-йисуз Къубадай атай Малла­ Исади адаз светский школада туьрк чIа­лал­ди­ тарсар гана. Ш.Шихсаидоваз туьрк чIа­лалди тарсар гайибурун арада мадни Темирхан Шалбузовни авай. А йисара адахъ галаз санал Кьасумхуьрелай тир Мегьамедмирзе Меликова, кьуланстIалви Буба Фатуллаева, агъастIалви Нажмудин Магьмудовани кIел­на. 1921-1922-йисара комсомолдин член Ш.Шихсаидов Бакудиз фена. Аниз финин теклиф адаз къубави Малла Исади ганай. 1929-йи­суз адакай Бакуда комсомолдин ЦК-дин секретарь хьанай…” (И малуматар заз рагьметлу Наж­мудин Магьмудовавай ван хьайибур я).

ЧIехи хуьруьхъ чIехи тарих жеда, — лу­гьузва бубайрин мисалда. Дугъриданни, Агъа СтIалрихъ, гегьенш мулкар, гуьзел майданар, къайи булахар авайди хьиз, лезги халкь, лезги чил машгьур авур кьегьаларни хьана. Абурукай сад Шихмирзе Шихсаидов я. Вуж тир ам? И суал за са сеферда зи бубадин виликни эцигнай.

“Ам “ГъвечIи Киров” тир”, — лагьанай ада са сеферда. “ГъвечIи Киров”. Ихьтин ажайиб тIвар акьалтайди вуж, гьи тухумдин векил тиртIа, адан кьадар-кьисмет гьихьтинди хьанатIа чириз кIанзавай за бубадивай  Ш.Шихсаидовакай мад вуч чидатIа лугьун тIалабнай.

1870-йисар тир. Агъа СтIалдал Шихсаид, Шихкерим ва Шихзагьир тIварар алай пуд стха яшамиш жезвай. Абур Шихнебидин веледар тир. Шихсаидахъ лагьайтIа, вад хва авай. Абурукай кьуд рагьметдиз фенай.  Шихсаида вичихъ амай Шихмирзе тIвар алай гада чIехи авуна.

Шихсаидахъ, йис арадай aхъaйиз, цадай пуд рипедин са ник авай. Гьикьван дарда авайтIани, амай са велед кьванни хъсандиз яшамиш хьун патал ада вичин дуст Идрисан гада Къафланахъ галаз Шихмирзедив Алкьвадрални Агъа СтIалдал фекьийрин гъилик кIелиз туна. Амма къачур чирвилери, кIелиз-кхьиз чир хьунилай гъейри, мад са хийирни тагайди акур Шихсаида хциз лежбервал авун меслятна. ГъвечIизамаз дидедикай магьрум хьайи Шихмирзедиз четинвилер гзаф акуна.

Вичин яшар виш йисарилай алатнавай Иминат халади, вичел чан аламаз, заз Шихмирзедин уьмуьрдикай бязи делилар ганай.

“Шихмирзединбурун кIвалер пуд СтIал­рин кавхаяр хьайи Къайибабурун кIвалерин патав гвай. Кагъаздилай лацу чин авай Шихмирзе, кIвачерал чIарар тун тавунвай шаламарни алаз, са сеферда чи варцел атана.

— Мислимат баха, — лагьана ада чи дидедиз,- зун пака гадайрихъ галаз Бакудиз физва. Са кIyc фу ганайтIа, кIанзавай заз.

— Шумуд кIанда? — хабар кьуна дидеди?

Шихмирзедай гаф акъатнач. Дидеди адав, багъламадик кутуна, чими кьве фу вуганай”, — ахъайнай заз Иминат халади.

1937-йис тир. Зи бубади Агъа СтIалрин “Кирован” тIварцIихъ галай колхоздин завхоз яз кIвалахзавай. Бубади авур ихтилатрай малум тирвал, са сеферда майишатдин председатель Абаса адаз Бакудай хтанвай телеграмма къалурна ва ам кIелун буйругъна­. Бубади ам кIелна акьалтIарайдалай кьулухъ Абаса лагьана:

— Сийиджамал, акI хьайила, Бакудай “ГъвечIи Киров” мугьмандиз хквезва, тушни? Ам хъсандиз кьабулна кIанда! Вуна хуьруьн­вийрив куьчейра къайда тваз тур. Вилик пад рекьихъ галай дараматрин цлар лацадай асунун, михьивилер авун буюрмиша. Амай савдаяр за масабурун хиве твада.

— Чалай аслу кIвалахар чна вири авуна, — давамарна вичин ихтилат бубади. — Хуьруьн жемят кьегьал хцел вил алаз акъвазнавай, амма багьа мугьмандиз хайи хуьр мад ахкун кьисмет хьаначир. Са кьадар вахт арадай фейила, хуьруьв гьукумдин органрай кьвед лагьай чар агакьна. Ана Саидов Мирзе гьибурукай ятIа, тади гьалда чирна, чпиз жаваб хгун эмирнавай.

За бубадиз суал гана:

— Я буба, чи ихтилат Шихсаидов Шихмирзедикай физва. Бес Саидов Мирзе вуж я?

— Советрин гьукум тестикь хьайи йисар. Са бубат кар алакьдайбур, агъзур жуьре лекеяр кутаз, телефзавай вахтар тир. Хуьревай фекьийрин векилар, гзаф чилер гвай кулакар тIвар алайбур, кьаз, дустагъра твазвай. Нубат тIварцIихъ “шихар” галайбурал агакьнавай. Шихсаидан амле Шихкеримни, кьада лугьудай ван чкIайла, рикI хъиткьинна, кьена. И арада Шихсаида вичин хва Шихмирзедиз цIийи гьукумдин къарардик акат тавун патал хуьряй экъечIун меслят къалурнай. Юлдашни рагьметдиз фенвай Шихсаидан дуьньядихъ вилни галамачир. “Алад, чан хва, захъ са хипен уьмуьр я ама, я амач. Жуван кьилиз чара ая. Зун кьейитIа, жемятди кучукда”, — лагьанай ада хциз.

Бакудиз фейи Шихмирзеди, хуьруьн советдай гайи справка квахьна лагьана, вичиз “Саидов Мирзе” фамилияни тIвар авай цIийи паспорт къачуна. Бакуда ам Саидов Мирзе яз машгьур тир. Агъа СтIалрин хуьруьз хтай чарарани Саидов Мирзе къейднавай.

Кардин гъавурда акьурдалай кьулухъ за бубадивай ихтилат давамарун тIалабна.

— Са кьадар вахтар арадай фейила, чал ам “шейхерикай я, дашнакьрин партиядин член я” лагьана дустагъда турдакай, са шумуд йисалай гьа дустагъда телеф хьана лугьудай ванер агакьнай.

Шихмирзе Шихсаидов мукьувай чидайбур суракьдайла, зал алай вахтунда чи арада амачир Шихгьасан муаллим гьалтна. Куьгьне девирда —  Агъа-Кранрин, чи йикъара Кирован тIварцIихъ галай къаналдин къерехда,  чIурал ацукьна, чна яргъалди суьгьбетар авунай. Ада вич, гада яз, Бакудиз фейи гьаларикай суьгьбетнай.

— Са сеферда Шихмирзеди (ада вичин тIварцIихъ ва фамилиядихъ галай “шихар” галуднавай ва вичиз Мирзе халу лугьун тагькимарнавай) зун вичихъ галаз яргъал са райондиз тухвана. Гуьгъуьнлай чир хьайивал, колхозар гужуналди тешкилиз ракъурай партиядин векилар са-сад ягъиз рекьизвай чкаяр гьибур тиртIа, гьаниз Мирзе халу, ам гьанра кьванни телеф хьурай лагьана, ра­къурзавай кьван.

— Вучиз? — жузунай за Шихгьасан муаллимдивай.

— Вучиз жеда кьван?! Мирзе халудин тIвар вири Азербайжанда машгьур хьанвай. Хуьряй чIар алай шаламар алаз фейи лезгидикай эвела буругъра кIвенкIвечи ва ялавлу коммунист хьана, гуьгъуьнлай, къуллугърилай къуллугърал хкаж жез, Азербайжандин ЦК-диз акъатна. Зи рикIел аламач, ам гьа чIа­­вуз Бакудин горкомдин секретарь тирни, я тахьайтIа, маса къуллугъдал алайни, амма зарафатдин кар тушир: вирида, ам акурла, “ГъвечIи Киров” атанва лугьуз, шадвилер ийидай. И сефердани вич физвайди “къал квай чка яз акурди” ада, белки, зун вичихъ галаз тухванай жеди.

Чун фейи чкадин жемятдик еке къал квай. Гъулгъуладин ван гьатнавай инсанрин кIва­тIал, Шихмирзедин таъсирдай ван галукьайла, ргар яд иличай цекверин кIунтI хьиз, кис хьана. На лугьуди, абур Мирзеди вири тилисимда тунвай: витI акъуддай кас амачиз, вири секин хьана. Ада авур ихтилатар жемятдиз акьван хуш хьанай хьи, абуру колхоз шадвилелди кьабулна, — рикIел хканай Шихгьасан муаллимди.

— Мирзедиз Ленинанни Сталинан илимдикай хъсандиз хабар авай, — давамарнай ада вичин рахунар. Ада жемятдин вилик ахьтин рахунар авунай хьи, къе хьиз рикIел алама, Ленина хьиз, гъил юзуриз, партиядин къаст чилер лежберрин гъиле вугун ва, чIугур зегьметдиз килигна, дуьзвилелди гьакъи гун я лагьайла, вирида кисна яб акалнай. Ада гьар са зегьметчидин аялрив гьакъи къачун тавуна кIелиз тадайди, духтурханайра азарлуяр пулсуз сагъардайди ва хейлин маса къулай шар­тIарин тIварар кьунай…

Бакуда ада алакьунар авай иер са рушахъ галаз кьисметар сад авуна. Абурухъ сад яни, кьвед яни, тамамдиз рикIел аламач, аяларни хьанай. Гьа икI, агъастIалви Шихмирзеди Азербайжандин халкьарин арада еке гьуьрмет къазанмишна. Ам яваш-яваш гьукуматдин къуллугърин гурарай виниз хкаж хьана, гьатта ВКП (б)-дин Азербайжандин ЦК-дин членвиле  хкянай. Бакувийри адаз “ГъвечIи Киров” тIвар гьавайда ганвайди тушир.

Багъировар хьтин миллетчийриз лезги хцин тариф акьван машгьур хьун хуш хьанач. Рекье­ твазвай хаталу чкайрани гайи гьар гьи жуь­­ре­дин тапшуругъ хьайитIани тамамариз ­хк­везвай лезгидин кьилел акъуддай са фендинихъ къе­къвез эгечIна абур. “Саидов Мирзеди вичин кIан-пун чир тахьун патал фамилиядихъ, буба­динни вичин тIварарихъ галай “шихар” галудна, чеб шейхерикай тирди­ чуьнуьхнава” лугьуз, герек ксарал хабарар агакьарзавай чIуру ниятар авайбур гьатта адан хайи хуьрени авай. Дуьзвилелди ра­хайтIа, “ших” галай тIварар ва фамилияр виринра авай. ТIварцIихъ ва я фамилиядихъ “ших” гилигуналди, садакайни шейх тежезвайди ашкара тир. Им са кек гал­кIидай кар тиртIани, Багъирован векилриз ихьтин еке къуллугъдал алай ва халкьдин арада “Гъве­­­­чIи Киров” хьиз машгьур хьанвай регьбер, куьлуь-шуьлуьдикай багьна кьуна, партиядай акъудиз, къуллугъдилай алудиз тежедайди хъсандиз чизвай. Абур и кар кьилиз акъудун патал маса себебрин суракьда авай.

Себебрин гелевайбур яргъара къекъвенач, мукьвалай жагъана. Советрин гьукумдихъ галаз рази тахьана, чинеба адаз акси кIвалахзавай дашнакьрин партия авай. Мирзеди гьадан членрин тереф хуьзвайди я лугьун бес тир. Амма Москвада авай регьберар кьуру гафарин чIалахъ жедачир, и кар делилралди тестикьарна кIанзавай.

АгъастIалвидиз акси кIвалах тухузвай Багъирован векилри адал Саидов Мирзеди са устIардив вичиз чекмеяр цваз тазвайдакай хабар агакьарна.

— Цурай ман, ам къадагъа туш кьван? — вичин наразивал къалурна Багъирова.

— Юлдаш Багъиров, чна Саидов Мирзе дашнакьрин партиядин член тирди субутзавай билет гьазурда, — лагьана векилри.

— Ахпа? — и кар хуш атай Азербайжандин кьилиз адалай гуьгъуьниз вичин век­ил­рихъ гьихьтин фикирар аватIа чириз кIан ­хьана.

— Ахпа чна чекмеяр цвазвай устIар кьуна, дустагъда твада ва кичIерар гана, вичи чекмеяр цвазвай чIехи касни вич — кьведни дашнакьрин партиядин членар тирди хиве кьаз тада. КичIевиляй ам чи буйругъ кьилиз акъудуниз мажбур жеда. Чна адаз Саидов Мирзе­дин тIварунихъ туькIуьрнавай дашнакьрин пар­тиядин билет адан эрчIи патан кIвачин чекмедин стелькадин кIаник кутуна цун буйругъда. Герек хьайитIа, чна адав, ламрав хьиз, шагьидвални ийиз тада.

— ГьикI? — суал гана Багъирова.

— Чна адав чекмеяр цвадай заказ гваз атунар — ибур шак татун патал ийизвай­ кьуь­руь­кар тирди хиве кьаз тада, гуя Саидов Мирзеди адални (чекмечидал) дашнакьрин партиядин ихтибарлу векилрал Бакудин партиядин комитетди тухузвай кIва­лахрикай ва МКБ-дин къуллугъчийрин чинебан ­крарикай хабарар агакьарзавайди лугьуз тада.

— Де хъсан. Заз лагълагъар туш кIанза­вайди, кар кьилиз акъудун я. Юлдаш Сталинан шак фидай са жизви кьванни гаф-чIал акъатайтIа, за куьн тахьай мисал ийида, — тагькимарнай Багъирова вичин векилар…

Са гафуналди, акси къуватри буьгьтен вегьинин нетижада лезги халкьдин кьегьал хва, цIийи гьукумдин душман я лагьана, 1937-йисуз дустагъда туна ва гуьгъуьнлай ана яна кьена. Йисар алатайла, ам тахсир квачирди яз малумар хъувунай.

Шихсаид Шихсаидован вад хцикай амукьай садакай кьванни ирсдарар амач. Эгер абурал чан аламайтIа, низ чидай абуру чпин алакьунралди, хайи Агъа СтIалрин хуьр, район гьикьван машгьурдайтIа!

Шихмирзе Шихсаидова Бакудиз фидалди хайи хуьре муаллим яз кIвалахнай. Жергедин муаллимдикай Азербайжандин государстводин гьукумдин органра чIехи къуллугъар бегьемарай машгьур инсан хьана. Зегьметдин рекье къалурай агалкьунрай адаз Ленинан орденни ганай. Гьайиф хьи, гзаф кьадар кьегьал рухвайрин хьиз, агъастIалви Ш.Шихсаидован уьмуьрни туькьуьлди хьана. Адан куьруь, амма  баркаллу ва девлетлу уьмуьр несилар патал хъсан чешне я.

Сажидин Саидгьасанов, шаир