И веревирдер кхьиниз зун и мукьвара “АиФ” газетдай (2020- йисан 33-нумра) кIелай “Рабочие взаймы” (“Заемда къачунвай рабочияр”) макъалади — интервьюди мажбурна.  Адан автор и газетдин журналист Татьяна Богданова, суьгьбетзавайди РФ-дин “Труд” (“Зегьмет”) тIвар алай общественный гьерекатдин председатель Сергей Песков я. Зун гъавурда акьурвал, ада РФ-дин Гьукуматдин патав гвай Финансовый университетда кIвалахзава. Яни дуьшуьшдин кас туш, месэладин гъавурда авайди я…

Макъаладин эвел кьиле баян ганва: РФ-дин Зегьметдин кодексда (законда) статья (56.1) ава. Ана къейднавайвал, чи уьлкведа “заемный» зегьметдал къадагъа ала”. Яни работодателдиз (инсан кIвала­хал кьабулзавайдаз) “чарадан” работник, яни маса работодателди заемда (кирида) вугузвайди гъилик кутадай ихтияр авач.

Гьикьван четин гафар ятIани, кIелзавайди гъавурда акьун патал мад сеферда баян гуз кIанзава: “заем”, “заемный” гафари къалурзавайвал, “заем” — са вуч ятIа, асул гьисабдай, облигацияр (чарар) къачуна, масадав вугузвай бурж (пул) я. Са вахтунилай чарар вахкана, бурж (пул) вахчузва.

“Заемный” гафуни гузвайдини гьа мана я. Амма “заемный зегьмет” лагьайла, са ни ятIа кьунвай (я пулдихъ, я масакIа) рабочияр кIва­лах гузвай, месела, карханадин, майишатдин, фермадин, ресторандин ва икI мадни маса чкайрин иесийрив вахтуналди, я гьа­мишалугъ “буржуна” (кирида) вугун жезва. Яни садаз зегьмет чIуг­вадай инсанар кIанзава, абур адав, са ни ятIа гъана, вичин шар­тIаралди ­вугузва. “Ма, ишлемиша рикIиз ­кIа­нивал лукIар. Къимет ихьтинди я”, — лагьана, вич, пул къачуна, хъфизва.

ЛукIар — кар-кеспидик квачир фа­­къирар, инай-анай кIватIна­вайбур, ажузбур, кьил хуьз кIани­бур я. Ишлемишзавайбур — гьакъи­къатдин хузаинарни инсанралди, абурун алакьунралди алверзавай лутуяр.

Амма лутуйри чебни работодателар (инсанриз кIвалах гузвайбур) яз гьисабзава. Закондалди абуруз ихьтин бригадаяр, дестеяр, гьакI кьилдин ксарни кIватIдай, масанриз тухудай ихтияр гузва. Базардин алакъайрин девир я кьван!

Са гьикI ятIа лутуйрин вилик пад кьадай ният аваз, чи Зегьметдин кодексда винидихъ лагьанвай хьтин “къадагъа” тунва. Пис ният я ни лу­гьуда? Гьакъикъатда а “къадагъа” гьакIан гаф яз амукьзава.

Гила суал къвезва: зегьмет “наемный” тахьана, “заемный” вучиз хьанватIа?

“Наемный” лагьайла, работодателди “пулдихъ (гьакъидихъ) кьунвай фяле, лежбер” манаяр жезва. Яни работодателдинни работникрин арада маса ксар (лутуяр)  жезвач.  КIвалах гузвайданни кIва­лахиз кIанзавай касдин арада ачух рафтар, зегьметдин икьрар, идахъ галаз сад хьиз, кIвалах  гузвайданни кIвалах кьилиз акъудзавай  терефрин хиве гьатзавай (закондалди тайинарнавай) буржиярни (мажбурнамаярни) арадал къвезва. Яни кIвалахзавай кас налогрин учетда, мажиб къачузвайбурун сиягьра гьатзава, адан сагъламвилин, саламатвилин, ада ял ягъунин ва икI мадни маса мажбурнамаярни работодателди (исятда государстводин карханайра, идарайра хьиз) вичин хивез къачузва.  Мадни артух, ихьтин договорар (икьрарар) авайла, работодателдивай вичиз кIан хьайивалди работник кIвалах­дилай чукуриз жедач.  Са гьихьтин ятIа вич хуьдай ихтиярар рабочийдихъни, лежбердихъни, уборщицадихъни ва икI мадни масакIа кIва­лахзавайбурухъни амукьда. Идаз адалатсузвал лугьуз жедани? Ваъ, гьелбетда.

Бес “заемникар”  гьинай, вучиз арадал къвезва? Чи уьлкведа “заемникар” яз кIвалахзавай 18 миллиондилай виниз инсанар (лукIар) авайди къалурнава макъалада. “Заемникрин” кьадар къвердавай артух жезвайдини къейднава. Яни «къадагъа алай» зегьметди къвердавай цуьк акъудзава!  ТIугъвалдин вахтунда и кар генани ачухдаказ винел акъатна. “Заемный” зегьметчийрин — са бубат чпин кьил хуьз алахънавайбурун лап гегьенш къатар (ибурук чиниз къецепатай къвезвай мигрантрин дестеярни ква), са кеспидикни кумачиз, куьчедал аламукьна. Садакайни абуруз куьмекни жагъанач. Ни гуда? ГьикI гуда?  Работодателдинни работникдин арада са жуьрединни законди  хуьзвай договор авачирла?..

И кар чи саки гьар са хизанди гьиссна. Аялар, жегьилар пенсия къачузвай чпин яшлубурунни инвалидрин хиве гьатна. Буржарай экъечI тежезвайбурун кьадар ни гьисабна?

Аламатдин месэла я. Экономика, яшайиш, къулайвилер артухаруникай вири рахазва. Государстводин вири  къурулушра чина “заемный”  зегьметди цуьк акъудзавайдини чизва. Виридаз вири аквазва. Амма вучиз вилик пад кьаз жезвач? ХХI асир аку! Зегьметчи лукIар аку!..

Чи вири куьчейра цларал, остановкайрал, чи “азад” вири газетра, интернетда инсанар, иллаки же­гьилар, кар-кеспидалди, вичини лап еке мажибар, “хийирар гъидай”, таъминарзава лугьуз, гьикьван малуматар чукIурзава. Ажайиб  адресарни, телефонрин нумраярни къалурзава. Вил тухудай хьтин шикилар — рекламаярни кардик кутазва. Вирибур са гьихьтин ятIа ООО-ярни, ЧОП-арни, “фирмаяр”, центраяр — лутуяр, арачияр я.

КIвалахдик квачир жегьиларни чина вири дуьньяда кьван ава! Да­гъустанда — мадни гзаф. Физва чи гадаярни рушар а малуматринни рекламайрин гуьгъуьниз. Яшамиш хьана кIандачни? Са арадилай абурун еке дестеяр лукIариз элкъвезва. Рушар — жуьреба-жуьре­  йифен клубрин “ханумар”, чан алай метягь (мал) хьиз, маса гузва! Кепекрихъ, са йикъан фахъ кIвалах­завайбур чи гьикьван “карханайрайни”, “фермервилин” майишатрайни, масанрайни акъатзава! Алай вахтунда абур гьикьван аватIа ни гьисабна?..

Гьа и чIавуз “жумарт”  работодателри, государстводиз ва жуьреба-жуьре страховой фондариз кепекни тагуз, чеб мадни девлетлу ийизва.

А пуларин кьадарар триллионрилай гзаф тирди къейднава чун рахазвай макъалада!

Бюджетриз налогар, фондариз взносар татайла, государстводин  идарайра авайбурунни, я туш работникар штатда къалурнавайбурунни  мажибар кепекар яз амукьдачни? Жагъизва кепекрихъ кIва­лах­дайбур!..

И месэлайриз чун рахазвай  макъалада кьетIен фикир ганва. Амма ван къведатIа?

“Базардин экономика” лугьудайда чи обществода вири алакъа­яр лутуйринни угърийрин, ачухдаказ тарашзавайбурун гъиле тунва. Макъалада къейднавайвал, чи кеспидик квай агьалийрин  86 процентди государстводи (законди) къалурнавайдалай гзаф вахтунда кIва­лахзава. Ял ядай йикъарни, суварарни авачиз. Бязи чкайра суткадин кьиляй-кьилиз… Амма артухан вахтунай кепекни пул гузвач.

Работодателдин кисе (хазина) ацIузва. ЛукIари къал акъудайтIа, гузвай кепекрикайни магьрумда. Чукурда кIвалахдилайни…

Амма Конституцияда чина “зегьметдиз къимет ва зегьмет чIуг­вазвай инсандиз еке гьуьрмет, вири ихтиярарни, заминвилерни ава” лагьанва. Чахъ зегьметдин Инспекция, законар хуьдай,  инсандин ихтиярар хуьдай органар, маса тешкилатарни ава лугьузва. Бес зегь­метдалди икI алверун? Инсанар икI алдатмишун?..

ЧIалахъ гьикI жен ихьтин гьакъикъатдихъ? “Заемникрихъ” я от­пуск­дин, я декретдин, я больничныйрай гудай пуларни авач. Работодателдиз кIан хьайивалди, вичиз хуш туширбур “сокращенидикни” акатда. Кепекни “выходной” пуларни тагана, чукурда абур. Гьахълуни гьамиша  “работодатель”  жеда!..

Ажеб гьахъ гвай “демократия” тушни им! Базар гьакъикъатдани, сада-сад алдатмишзавай, садан гьисабдай масад девлетлу жезвай чка я кьван!

Общество, уьмуьр базардиз элкъуьрдани бес? Ихьтин чкада хъсан ватандашар, гьукум хуьдай кьегьалар тербияламиш хьана кIан­зава. Къе мумкинвал авачир жегьилрихъ пакадин югъ, мумкинвилер жеда жал?..

Вири четинвилерай экъечIдай рехъ яз, чун рахазвай макъаладин авторри “заемный” зегьметдал, ам кардик кутазвай вири тешкилатрал кIеви къадагъа эцигун, и кар патал зегьметдин гьакъиндай кьил-кьилеллай, лутуйризни угърийриз рекьер агалдай законар кьабулун герек тирди къейдзава. Иншаллагь, белки, гьахьтин югъни алукьин…

Мердали Жалилов