Етим Эмина кIанидаз бахшнавай гзаф шиирар кхьенва. Амма ярдин тIвар авай са шиирдани маса эсерда авай адан (ярдин) тIвар шаирди тикрарнавач. Гьахьтинбур я адан шииратда авай Гуьлебатун, Назани, Паки­сат, Тамум, Туькезбан ва маса тIварар. Абурукай анжах Туькезбан тIвар Эминан гьакъикъи яр хьайи дишегьлидин тIвар яз ашкара я, амай тIварарин шаирдин муьгьуьббатдихъ галаз вуч алакъа аватIа, гьеле садазни чизвач ва абурукай халкьдин сиверани са ихтилатни авач. И кар Эминан муьгьуьббатдин шииратдин сирерикай сад я, вичикай къедалди са литературоведдини кхьин тавур.

И сир ачухарун патал чна шаирдин шииратдин кьве кьетIенвал рикIел хкун ва са шиир гьадан вичин девирда кхьенвайвал кIелун герек я. Абурукай сад лагьай кьетIенвал ам я хьи, Эмин, экуьнахъ къарагъиз, яраб къе квекай кхьидатIа лугьуз, фикирзавай кас тушир. Адан вири шиирар уьмуьрдин вакъиайрихъ галаз алакъа авайбур я, абурукай гьар сад шаирдин уьмуьрдин са гьакъикъи вакъиадиз талукь я. ГьакI хьайи­ла, чавай лугьуз жеда хьи, Эминан шииратда ярдин тIвар я лагьана кьунвай гьар са тIвар шаирдин муьгьуьббатдихъ галаз алакъа авай тIвар я.

Гьахьтин тIвараринни  Эминан муьгьуьббатдин арада авай алакъа вучтинди тиртIа, чун шаирдин муьгьуьббатдин шииратдин мад са кьетIенвили гъавурда твазва. Чун вичикай рахазвай кьетIенвал ам я хьи, Етим Эминан муьгьуьббатдин шииратда гьадал къведалди вири РагъэкъечIдай патан халкьарин муьгьуьббатдин шииратда тахьай дишегьлидин цIийи къамат ава — и кардиз къенин йикъалди литературоведри лайихлу къимет ганвач. Эминал къведалди, РагъэкъечIдай пата дишегьлидин гуьрчегвилинни назиквилин тарифун ва вичихъ хъсан абурар авай ва гьакIни итимдин чIалаз килигдай дишегьли виридалайни хъсанди яз гьисабун адет хьанвай, амма а патан са шаирдизни рикIиз кIани дишегьли вичиз барабар инсан яз аквазвачир. Эмина лагьайтIа, ярдин тек са гуьрчегвилинни назиквилин тарифнач, ада шиирар кхьиз башламишай чIавалай вичин яратмишунра кIанидаз вичиз барабар касдиз, вичин дустуниз хьтин чка тайинарна. Эминал къведалди, ашукь хьанвай итимдин хиялра кIани дишегьлидин образдиз ихьтин чка жедайдакай фикир РагъэкъечIдай патан халкьарин шииратда авайди тушир.

Гьелбетда, яр вичиз барабар дуст, уьмуьрдин юлдаш яз гьисабзавай Эминахъ са шумуд “яр” жедачир. ГьакI хьайила, шаирдин яратмишунра авай тIварар, чаз чиз, Етим Эмина вичихъ авай са ярдиз ганвай са шумуд тIвар я.

И кардихъ себебни ава. Эмин сифте яз Кьеан хуьре са ру­шал ашукь хьанай. А руш Эминаз адан аял чIавалай чидай. Амма са сеферда ам куьчедал акурла, Эмина вичиз чидай гъвечIи аялдикай агакьай руш хьанвайди гьиссна ва ам адал ашукь хьана. И вакъиадикай жегьил шаирди “Гьуьридиз ухшар акуна” тIвар алай шиирда аламатдин (къудратдин) кардикай хьиз кхьенай: “Рехъди винел фидайла зун, / Са къудратдин кар акуна…”. Масабуруз вичин рикIин сир чир тахьун патал Эмина и шиирда ярдиз адан халис тIвар тушир Гуьлебатун тIвар ганва. И тIвар фарс чIала “цуькведин тан” лагьай гаф я. Шаирдиз ярдин буй цуькведин тан хьиз акуна. И шиирдилай са жизви геж кхьенвай “Назани” тIвар алай шиирдани Эмина ярдин халис тIвар кьазвач, ам Назани я лугьузва. Чаз чиз, а шиирда “назани” гаф тIвар туш, ам эпитет я, вичи яр “наз гузвайди” я лугьузвай. Гьахьтин тIвар я Эмина маса шиирда ишлемишнавай “михьи затI” келимадин метлеб авай “Пакисат” тIварни…

Куьрелди, вичин ярдин халис тIвар шиирра са бегьем вахтунда кхьин тийиз, адан тIварунин чкадал гьар жуьредин метлебар авай эпитетрин эвезар тир маса тIварар ишлемишиз, яргъалди вичин гьиссер масабурукай чуьнуьхариз, Эмина анжах тек са ярдиз вичин рикI ачухарзавай. ГьакI хьайила я шаирди, вичиз авай яр сад яз, адаз бахшнавай гьар са шиирда адан гьихьтин еридикай кхьизваз хьайитIа, гьа еридив кьадай цIийи тIвар туькIуьрна кхьизвайди. Эминан муьгьуьббатдин шиирра ярдиз ганвай тIварар пара хьунин сирни гьа им я.

Чи фикирдалди, Эминан машгьур “Гуьзел Тамум” тIвар алай шиирни ярдикай, адан халис тIвар такьуна, кхьенвай шииррин жергедай я. Чун рахазвай муьгьуьббатдин шииратдин сир ачухарун патал и шиирдихъни пара метлеб ава, амма чаз къе чизвай адан вариант шаир кьейидалай кьулухъ вичик масабуру дегишвилер кухтунвай эсер я. ГьакI хьайила, чна адакай къе кьилдин, тамам ихтилат ийида, ам Эми­на вичи кхьей къайдадиз хкиз алахъда.­

Сифте яз и шиир 1948-йисуз Н. А. Агьмедова чапдай акъудай шииррин кIватIал­да ганвай. Пешекарриз ам гъезел тирди чизвай. Адан сифте яз чапдай акъуднавай вариантда 13 цIар авай, амма гъезелда бейтер кьве-кьве цIарцIинбур хьуниз килигна, ада жуьт кьадар цIарар хьун лазим тир. И шиирда рифма патал кьве-кьведра “цIра­зава” ва “кичIезава” гафар ишлемишуни а гафар авай цIарарикай, гьич тахьайтIа, са пай Эминанбур туширди (устад шаирди рифма патал гьа са гафар са шиирда са шумудра ишлемишдачир) къалурзава. Шиирдин бейтерин эхирра авай сад хьтинбур хьана кIанзавай рифмаяр са жуьрединбур хьанвач. “Етимни” “Эмин” гафар, тIварар хьиз, шаирдиз хас тушир жуьреда, сад-садахъ галаз алакъа авачиз, са бейтина кьилди-кьилди ишлемишнава. Ингье 1948-йисуз чап авур шиирдин вариантдин автордин тIвар авай бейт:

Эмин факъир на икI тамир, хийир-шийир фагьумзава.

Геже-гуьндуьз заз, Етимдиз, вун къакъатиз кичIезава.

Парабур и гъезел “туькIуьр” хъийиз алахъна. Шаз “Самур”­ журналдиз “туькIуьр” хъувур, 7 бейтиникай ибарат тир “Гуьзел­ Тамум” гъезел чнани акъуднай. Чна акъудайди Н.А. Агьмедова 1948-йисуз чап авур и шиирдин вариант тир. Адак профессор Р. И. Гьайдарован архивда хвенваз хьайи, араб гьарфаралди кхьенвай шииррин дафтардай гьат хъувунвай цIийи, икьван чIавалди ашкара тушир цIар кухтунвай ва а вариантдин амай цIарарин бязи чкаяр а дафтарда авай цIарар фи­кирда кьуна дегишарнавай. Амма и къайдада “туькIуьр” хъувур шиирди, гьайиф хьи, чун Эминан хатIуниз са акьван мукьва авунач. Адаз мукьва хьун патал куьгьне дафтарда авай шиир гьана авайвал кIелна кIанзава. ГьакI хьайила, а дафтарда Эминан девирда шииратдал рикI алай, вичикай чаз къе хабар­ амачир са касди араб гьарфаралди кхьенвай “Гуьзел Тамум” шиир лезгийрин гилан девирдин алфавитдин куьмекдалди кхьена, лезги литературада сифте яз и макъалада гузва.

Гуьзел Тамум, ая фагьум, зи чанда гум къекъвезава,

Вилин накъвар хьана селлер, сефил рикIер ишезава.

 

Хьайла яргъал, зи дерди-гьал за нив, гуьзел, ийин гила?

Залан парар хьана гъамар, сабур кьарар1  тежез ава.

 

Бес са мумкин тахьайтIа, зин кайи рикIин гьалар вуч хьуй?

Аман я ваз, мийир на наз, зи чан кьураз-кIуьрез2 ава.

 

Гуьзел жаван, мийир пашман зи рикI икьван йикъалай-къуз,

Ашкъидин дерт я хьи зегьмет, зи чан, (гь)елбет, цIразава3.

Гуьзел, за гьикI ийин, зи рикI хьел акьур нуькI хьтин(д)  хьана,

ЧIур хьана гьал, рикI хьана сал, са затI мец(а)л текъвез  ава.

 

Ша, и факъир на икI тамир, хийир-шийир4 фагьум ая, —

Авур икьрар чIурмир на, яр, зи душманар хъуьрезава.

 

Рекъиб5 шейтIан я хьи душман, жемир адан гьич са чIалахъ, —

Геже-гуьндуьз6  диванадиз7  вун къакъатиз кичIезава.

И шиирда Эмина я вичин тIвар, я вичин виридаз ашкара тир лакIаб (“Етим”) къалурнавач. Эсердин авторди вич “дивана”, яни ашкъиди дили авунвай кас я лугьузва. Вичин тIвар къалур тавунвай шиирда шаирди бажагьат вичин ярдин халис тIварни ачухдаказ кхьидай: адаз, аквадай гьаларай, ярдиз кхьенвай кагъаз чарабурун гъилера гьатиз кичIезвай. ГьакI хьайила, вичин ярдин тIвар масабуруз чир тахьурай лагьана, Эмина “Гуьзел Тамум” шиирда вичин ярдин тIвар кхьенвач, яр шаирдин вилерай гьихьтин руш яз аквазватIа къалурзавай “акьалтIай хъсан гуьзел” келимадин мана авай “гуьзел тамум” келима кхьенва. (Лезги “тамум” гаф араб, вичиз “акьал­тIай хъсан” мана авай “тамам” гафуникай хьанвайди я.) Эмина и эсерда ярдин тIвар хьиз са “гуьзел тамум” келима ишлемишнавач, ана “гуьзел жаван” келимани ярдин тIварунин эвез яз къалурнава. И карди “гуьзел тамум” ва “гуьзел жаван” келимаяр шаирди тIварар хьиз ваъ, эпитетрин мана аваз ишлемишнавайди къалурзава.

Чна виликдай лагьайвал, и шиирда ада вичин тIварни къалурнавач, анжах вич “дили хьанвай” кас я лугьузва. Эсердин цIарарай чаз Эмин ашкъиди мус “дили” авунатIани чир жезва. Шаирди вичин цIарар “гуьзел жаван” тир ярдиз вич “яргъал” хьайила кхьенвайди а цIарарай аквазва. Эгер шаирди вичин яр “гуьзел жаван” я лугьузватIа, гьам вични, шиир кхьидайла, жаван гада тир. А вахтунда Эминан ярдиз маса муьштериярни акъатнавайди чаз шиирдай ашкара жезва. Бес жегьил рушаз муьштерияр акъатдачни?! Эминаз и кар чизва, гьакI хьайила, ада ярдивай “рекъибдин” (“рекъиб” урус чIалалди “соперник” лагьай гаф я) чIалахъ тахьун тIалабзава.

И делилри шаир, жегьил гада яз, ашкъиди “дили” авурди­, яни адакай “дивана” хьайиди къалурзава. А вахтунда Эмин квел машгъул тир, ам гьина авай? Эхиримжи вахтара авунвай ахтармишунри чаз шаирдин биографиядай цIийиз чир хьанвай делилри къалурзавайвал, ада Кьеан хуьре медреса­да кIелзавайла (Эминан а чIавуз 15 йис тир), адан буба кьена.­ Эмин а вахтунда медресадин иеси малла Мегьамедан руш Туькезбанал ашукь тир. А маллади етим хьанвай гада вичин медресадай чукурна, ам сифте Алкьвадрал, ахпа Вини Ярагърал кIелунар давамариз вичин бубадин дустар хьайи алкьва­дарви Абдуллагь эфендидин ва ярагъви Исмаил эфендидин патав ярдивай “яргъал” акъатна. Аквадай гьаларай, гьа и вах­тара Эмина вичин ярдиз шиирдалди кагъаз кхьена, шиирда вич ашкъиди дили авунвай кас я лагьана. Гила а кагъаздин цIа­­рар чаз “Гуьзел Тамум” тIвар алай шиирдин жавагьирар хьтин цIарар яз чизва, къе а жавагьиррикай квахьнавай са бя­зибур чаз гьат хъувунва. Гьат хъувунвай цIарари чаз къалурзава: яр чарабурун фитнейрикай хуьн паталди шаирди вичин эсерда ярдин тIвар кьазвач, адаз маса, эпитетар хьтин тIварар гузва. Аквадай гьаларай, “Гуьзел Тамумни” гьахьтин тIвар я. И кардин гьакъикъат гьихьтинди яз хьайитIани, чавай къе якъиндиз са важиблу вакъиадин патахъай лугьуз жеда: лезги халкьдихъ “Гуьзел Тамум” шиир Эминан девирдин шии­ратдал рикI алай са касди кхьенвай къайдада аваз къе агакьнава…

______________________________

1  Кьарар — “кьарай” гафунин са жуьре, вичихъ “секинвал” гафунин мана авай.

2  Кьураз-кIуьрез хьун — яркIи нугъатдин са вуж-вуч ятIани кIанз дерин гьиссер аваз хьун лагьай чIал я.

3  Куьгьне дафтарда и гаф “цI(у)р(е)зава” хьизни кIелиз жезва. Низ чида, белки Эминан девирда гьахьтин кIалуб авай гафни лезгийрихъ авай жеди…

4  Хийир-шийир — “хийир-зиян” лагьай чIал я.

5  Рекъиб — са дишегьли кIанз акъажунар ийизвай итимрикай ва я са итим кIанз акъажунра авай

дишегьлийрикай сад.

6  Геже-гуьндуьз — йифди-югъди, датIана.

7  Дивана — дилиди, акьул квахьнавайди.

Мансур Куьреви