(Эвел 27-нумрада)

И ктаб Россиядин акьалтзавай несилдиз тарсар гудайди эсиллагь хьанвач. Ва­тандин игитвилин тарих, чIехи несилрин баркаллу крар акьалтзавай несилдиз гьеле школадамаз чир тийизвайла, чахъ галаз бягьсина авайбурувай чи уьлкведикай, чи халкьдикай чпиз вуч кIан хьайитIа­­ни кхьиз жеда. Жегьилар чIалахъни жеда.

Заз чидач, литературадай школадин программада дегишвилер твадайла,  РФ-дин Минпросда авайбуру квекай фикирза­вай­тIа. Амма, зи фикирдалди, А.Фадееван “Молодая гвардия”, Б.Полевоян “Повесть о настоящем человеке”, Н.Островскийдин “Как закалялась сталь” школадин программадикай хкудун ватанпересвилин тербия гуниз зиянлу, чIуру кар хьанва. Абурун чкадал программадиз А.Солженицынан “Архипелаг ГУЛАГ” сухуни гзаф муаллимар мягьтеларна. Ави­ляй­ мягьтеларна хьи, Солженицын Америкада яшамиш жезвайла, ада америкавийриз советрин уьлкведал гьужумуниз эвер ганай. Авиляй мягь­теларна хьи, Советрин Союздихъ галаз Рагъ­акIидай патан государствойри информациядин къайи дяве тухудайла, писатель А.Солженицынан эсерар “лянет хьайи советрин гьукумдиз” аксибур хьана. Асул гьисабдай абур къецепата чапдай акъудзавай. Тапан делилрал туь­кIуьр­навай “Архипелаг ГУЛАГ” советрин уьлкведиз акси пропаганда, нагьахъ лекеламишун я. Архиврин документар гъиле авачиз, Солженицына кхьизва хьи, лагерра 60 млн. кас тергна, тахсирлу тир гьич са касни лагерра вичел дуьшуьш хьанач. Яраб, “ацукьарнавайбур” вири ма­лаикар хьтин михьибур тир жал?! Ватандин баркаллу крарив, игитвилерив ацIан­вай советрин девир такIа­нар­завай литературадин эсерри гьич са чIавузни школада ватанпересар тербияламишдач.

Юкьван школада кIелай чи чIехи несилдин инсанрин рикIелай советрин бажарагълу писатель Николай Островскийдин “Гьулдан гьикI лигим хьана” романда уьмуьрдикай кхьенвай гафар алатзавач. “Инсандихъ авай виридалайни багьади — им уьмуьр я…”. Куь фикирдиз хквезвани? Инал а гафар за авторди вичи кхьей чIа­лал — урусдалди гузва. “Самое дорогое у че­ловека — это жизнь. Она дается ему один раз, и прожить ее надо так, чтобы не было мучительно больно за бесцельно прожитые годы, чтобы не жег позор за подленькое и мелочное прошлое и чтобы, умирая, смог сказать: вся жизнь и все силы были отданы самому прекрасному в мире — борьбе за освобождение че­ловечества”. Ибур цIийи, советрин инсан тербияламишунин бинеда гьатнавай, гьар са школьникдиз хуралай чир хьана кIанзавай гафар тир. Абурун автор, цIийи общество эцигунин карда вичин сагъламвални, чанни эцигай, вилериз экв таквазмай, инсафсуз азарри акIажарна, месе гьа­тай Николай Островскийдин уьмуьр вич игитвилиз элкъвена. Социальный зурба игитвал авуна ада. Адакай вири дуьньяда машгьур писатель хьана. Автобиог­ра­фия­дал бинеламиш хьана кхьенвай “Гьулдан гьикI лигим хьана” роман виш уьл­­кведа миллион тиражралди чапдай акъатна. Ам Ватандин ЧIехи дяведин окопра авайбуру­ни, блокадада гьатнавай ленинградвийрини, къецепатан уьлквейра истисмарди гьелекзавайбуруни, советрин дустагъра, лагерра ацукьарнавайбуруни къанихвилелди кIелзавай. Остров­скийди миллионралди советрин инсанрик руьгь кутазвай, намуслувал хуьз, рикI кIе­виз кьаз чирзавай, гьихьтин хьайитIани четинвилерай экъе­чIиз, гъалиб жедай­дахъ­ инанмишарзавай. “Гьулдан гьикI лигим хьана” роман советрин школьникрин, жегьилрин рикI алай ктаб тир. Адан кьилин герой Павел Корчагинакай — Николай Островскийдикай чи хейлин несилриз ахлакьдин чешне хьанвай.

КIелзавайбурук игитвилин руьгь, Ватан кIан хьунин гьиссер кутазвай ялавлу ватанперес Островскийдин ктаб школадин программадикай хкудна, ерли герек авачир Солженицынан “Архипелаг…” кутуни рикIе къалабулух твазва, секинсузардай суалар вилик эцигзава.

Солженицына кхьизва хьи, “Немсер неинки дяведин есиррихъ галаз мергья­мат­лу­ тир. Вири агьалийриз абуру чIехи хъсанви­лер ийизвай. Немсери оккупироватнавай об­ластра абуру чеб хуш къведай гьалда, на­­зик, эдеблувилелди тухузвай гьалди мягь­­теларзавай. Абуру кьунвай чилерал инсанар тергдай лагерар, крематорияр эцигзавай лугьузвайбурун гафар тапарар я. Немсер атунал лап гзаф кьадар инсанар шад тир”. Куьне фикир гуз­вани, ата-пата чIалал кхьизвай и “зурба писателди”, “классикди” чи ЧIехи Гъалибвал, фашизмдин тIе­гъуьндикай дуьнья къутармишай чи уьл­кведин лайихлувал квез элкъуьрзава­тIа? Акьалтзавай несилдиз гьихьтин тарсар гузватIа?

РагъакIидай пата чи уьлкведихъ галаз тухузвай “къайи дяве” яцIара гьатай 70-йисара гьукуматди Солженицын советрин гражданвиликай магьрумна, уьлкведай акъудна. Ам США-да бинеламиш хьана, вичиз ина пуд мертебадин яшайишдин­ кIвалер маса къачуна, кIвалерал къул­лугъдай къаравушар, вичин “ширин чан” хуьдай къаравулар кьуна. И миллионар адаз гьинай атана? Ватан маса гунин къимет хьанатIа? “Писателди” вири Америка­диз ван жедайвал малумарна: “Тарих вилик фини дуьньядиз регьбервал авун США-дин хиве тунва”. Ядерный яракь гваз, “куьн мад квел вил алаз акъвазнава”? — хабар кьазва Исаича.

Аквар гьаларай, школадин образованидин, тербиядин месэлаяр гъиле авай чIехи чиновникриз “йигиндиз вилик физвай” алай девирда чи уьлкведиз бубайрин гъалибвилериз вафалу, ватанперес, жуьрэтлу, обществодин итижар хуьдайбур герек амачирди хьиз я. Мегер, Ос­т­ров­ский вич ва адан ктабдин кьилин персонаж Павел Корчагин хьтин эдеблу, жавабдарвал, буржи аннамишзавай, намуслу инсанри обществодин хушбахтвилиз манийвал гудани? Чи къудратлу госу­дарство гьихьтин четинвилералди, агалкьунралди, гьалибвилералди туькIуь­рай­ди ятIа, чи гьакъикъи игитвилин тарих же­гьил несилдиз вучиз чир хьана кIанзавач?

Инал маса фикир кьилиз къвезвач: либералрин рикIи ахьтин, игитвилериз гьазур инсанар кьабулзавач. Чи школаяр авай гьал, школайрин цIийи дараматар эцигзавай еришар веревирддайлани и фикир дуьзди хьиз аквазва.

Школадин образование “вилик финин цIийи система” туькIуьриз чукIурунрилай башламишна: 1991-йисалай инихъ РФ-да 26 агъзурдалай гзаф, яни гьар йисуз 1600, яни гьар юкъуз саки 3 школа агална. Гьелбетда, гьар йисуз цIийи школаяр эцигни ийизва. Амма эцигунрин еришар са куьнизни виже къведайбур хьанач. Общест­водин истемишунар масабур я.

Тагьирхуьруьн-Къазмайрин юкьван школа Мегьарамдхуьруьн районда лап куьгьне ва виридалайни чIехибурукай сад я. Аялриз чирвилер къачудай ва муаллимриз кIвалахдай къулай, вахтунин истемишунрихъ галаз кьадай шартIар тешкилунин мураддалди алатай асирдин 80-йисара типовой школа эцигунин месэла арадал атана. Куьгьне дараматар чебни  чкIидай гьалдиз мукьва хьанвай.

“Перестройкади” и месэла кьулухъ вегьена. Ахпа Советрин Союз чукIурна. Хуьре цIийи школа эцигунин месэла йисандавай-суз хци жезвай. И гьалдикай га­зетриз макъалаярни акъатна. Республикадин руководствода яб гудай кас авачир. Анжах Низами Эмирович Къазиев ­Да­гъустандин просвещенидин министрвиле тайинарайла, ада, тади куьмек яз, школадиз вири къулайвилер авай сборно-щитовой дарамат чара авуна. Лугьун герек я хьи, министерстводин виликан регьберри мискьивал ийиз хьайи Юждагдин маса школайризни районриз Н. Къазиева мерд­вилелди куьмекар гайиди я. Баркалла ви­чиз. Халкьдивай дамах ийиз жедай хва я.

РикIел хквезвай мад са кар. Са кризисдай экъечIна, нубатдиндаз аватзавай государстводи месэла гьял тийизвайди акурла, и школа акьалтIарай эцигунардай инженер, хуьруьнви карчи Якьуб Рашидо­ва хайи школадиз, вичин харжидихъ эцигна, хъсан цIийи дарамат багъишун кьетI­на. Дараматдин бинеярни эцигна. Амма… хажалат чIугвадай кар хьана: Алкадарскийрин тухумдай тир Якьуб Муминович вахтсуз рагьметдиз фена.

Кутугай кар жеда рикIел хкун. Ам ягь-намус квай эдеблу инсан тир. А четин йисара ада дарда гьатай гзафбуруз куьмекар ганай. Вичел чан аламаз Якьуб Рашидова вичиз гуьзел са гуьмбет гьазурна: кьве хуьруьн жегьилар патал хуьрерин арада чIехи спортзал эцигна. Ана исятда республикада тIвар-ван авай спортшколади кIвалахзава. Хъсан ксар рикIел хвена кIанзавайди я.

Тагьирхуьруьн-Къазмайрин школа районда ачухай кьвед лагьай юкьван мектеб я. Виликдай ина къуншидаллай 7 хуьряй къвезвай аялри, Тагьирхуьруьн детдомда тербия къачузвайбуру, гьатта Азербайжандин Яламадай, Ханубадай, СДК-дай къвезвай школьникри кIелзавай. Ам республикада тIвар-ван авай школа тир. Адахъ райондин маса яргъал хуьрерай тир аялар яшамиш жезвай чIехи интернат галай. А девирра им дерин чирвилер, хъсан тербия гузвай образованидин идар­а тир. Школадин ученикрикай математикадай, физикадай Вирисоюздин школьникрин олимпиадайрин иштиракчияр хьайи­ди я.

1932-йисуз колхозди накьвадин керпичрикай эцигай дараматдин полар ктIан­ва, стропилар, къавун гъварар ктIизва. Ка­питальний ремонт авунихъ метлеб авач. Дарамат чкIидай гьалдиз атанва. РД-дин “Сейсмобезопасность” ГАУ-дин технадзордин инженер Р. Рамазанова гьеле 2014-йисуз тухвай ахтармишунрин нетижайрин гьакъиндай документра и корпус чукIурун герек тирди къейднава.

КIарасдин сборно-щитовой корпус ишлемишун патал тайинарнавай вахт фадлай алатнава. Ам ктIиз башламишнава, гьар йисуз ремонтун багьаз акъваззава. Еке къалабулух кутуна кIанзавайди а кар я хьи, и дараматда авай классра битмишарзавай кIвалин набататар, цуьквер, чпихъ хъсандиз гелкъвезватIани, шуьткьвезва, кьуразва. Муаллимрин ва аялрин гафарай, и классра гьава залан я. Нефес къачуз четин жезва. Вучиз? Инал Санэпиднадзордин ахтармишунар герек къвезва. Школадихъ актовый зал авач. Спортзал авачирвиляй физкультурадин тарсар кутугай шартIар авачир виликан туьквендин куьгьне дараматда тухузва.

Виликдай регионда машгьур мектебда къенин юкъуз аямдихъ галаз кьадай шар­тIар тахьуни, дараматар чкIидай гьалдиз атуни неинки руководстводик ва педколлективдик, гьакIни диде-бубайрик (иллаки эхиримжи йисара) къалабулух кутазва. Абуру вине авай идарайриз кхьизва, ам­ма кар вилик физвач. Райондин кьиле авайбурни секиндиз акъвазнавач. Фарид Агьме­дова республикадин образованидин ва илимдин, гьакIни эцигунрин министерст­войривай, Дагъустандин Халкьдин Собранидин депутатривай куьмек тIалабна. Гузвай жавабрин куьруь  мана-метлеб сад я: арадал атанвай шартIар гьисаба кьуналди­, алай вахтунда мумкинвал авач. Месэладиз гуьгъуьнлай къвезвай йисара килигда.

(КьатI ама)

Абдулафис  Исмаилов