(Эвел — 14-18-нумрайра)
Къазикъумухдин ханари Дагъларин уьлкведин амай миллетрин мулкариз талукь язни чеб душманри хьиз тухвайди тестикьарзавай тарихдин делилар ава. Дагъустандин феодалри маса чкайрани чеб гьа и къайдада (ханари хьиз) тухузвай. Надир шагь къецепатай атанвай душман тир. Амма Надир шагь чукурайдалай кьулухъ Къазикъумухдин ханари, чапхунчийри хьиз, къунши халкьарин мулкар къакъудуниз гьихьтин баянар гуда?
Гьа ихьтин гьерекатрин нетижада Кьурагьрин патарив гвай чилер, Кьурагь ва Куьредин мулкарин са пай Къазикъумухдай тир ханарин гъиле гьатна. 1791-йисуз Чулакан чкадал атай II Сурхай ханди икьван чIавалди азад Куьре амалдар кьуьруькрин, гьахъсузвилерин куьмекдалди Къазикъумухдин ханлухдик кутуна. Кьурагь Куьредин “ханлухдик” акатна ва адакай цIийи “Куьрединни Къазикъумухдин ханлухдин” меркез хьана. Куьревийри ягъи хандин гьукум гьисаба кьунач, абур адаз акси экъечIна. Куьредин лезгияр чпиз муьтIуьгъарун патал Къазикъумухдин ханари инсафсуз къайдайрикай менфят къачузвай, чкадин агьалийрин милливал, къанажагъ терг ийиз алахъзавай. Жуьреба-жуьре чешмейри шагьидвалзавайвал, Сурхай ханди Надир шагьдилай гуьгъуьниз кIвачел ахкьалтзавай Куьредин агьалияр тарашзавай, абуруз инад кьазвай. А йисар Куьредин ва Кьурагьрин тарихда чIулавбур яз гьатнава. Лезгийрин машгьур шаир Кьуьчхуьр Саида вичин шиирра вири халкьдин тIал къалурзавай, ханарин гьукум негьзавай. Сурхай хандиз шаирди вичин тарифарна кIанзавай, амма рикIе гьахълувилин ялав кузвай гафунин устад и кардиз акси хьана. Кьисас вахчуз кIанзавай ханди амалдарвилелди шаирдиз вичин кIвализ мугьманвилиз теклифна ва адан вилер буьркьуь авуна. Ихьтин зулумди хандин гьакъикъат, асул сифет къалурна. Дагъвийрин къанунралди, мугьмандик кягъун къадагъа я. Мугьманвилиз эверна, са тахсирни квачир, я яракь гвачир шаирдиз ихьтин инад кьун патал инсан гьикьван алчах вагьши хьун герек я?! Амма Саид вичин къастунал кIевиз акъвазнай. Ингье гьакъикъи кьегьалвал! Ада вичин халкь маса ганач, генани ялавлу цIарар кхьиз гатIунна.
…1812-йисуз урусрин генерал Хатунцева Сурхай хандин дестеяр кукIварна, Кьурагьрин азад жемият зулумдикай азад хьана. Лагьана кIанда, Сурхай хандин дестейринни урусрин кьушунрин арада са шумуд женг кьиле фена. Нетижада Къазикъумухдай тир хандин гьахъсузвилерал эхир эцигна. Сурхай элкъвена хтун тавун патал урусрин кьушунрикай бязибур (аскерринни казакрин кьве батальон) Кьурагьа амукьна. Бязи тарихчийри кхьизвайвал, абур ина акъвазунин кьилин себеб Кьурагь ширваншагьрин гьужумрикай хуьн тир. Им гьакъикъатдихъ галаз кьазвай делил туш, гьикI лагьайтIа, Кавказдиз урусар атайдалай кьулухъ ширваншагьар дагълариз хтанач. Урусрин кьушунар Кьурагьа амукьунин метлеб Сурхай хан элкъвена хтунин вилик пад кьун тир.
Лагьана кIанда, урусри ханлухдин къайда дегишариз тади къачунач. Куьредин тарихдикай кхьидайла бязибуру къейдзавайвал, Куьреда ханлухдин къайда урусри арадал гъана. Амма гьакъикъатда лагьайтIа, ханлухдин къайда ина урусар къведалди 30 йисан вилик кардик квай, къастуналди 1791-йисуз Къазикъумухдин ханари илитIнай.
1791-йисалай 1812-йисалди Куьредин лезгийри гзаф зидвилер эхна, абурулай ханди датIана харж кIватIзавай. Ихьтин шартIара чкадин агьалийривай чпин къуватар мягькемариз хьанач ва абур урусрин колонизациядиз акси экъечIдай гьалда авачир.
Чкадин халкьарал гуьзчивал тухунин жигьетдай урусар патал ханлухдин къурулуш регьятди тир. Гьавиляй абуру вахтуналди Куьреда ханлух хвена. Гьа икI, 1812-йисуз Кавказдин администрацияди Куьрединни Къазикъумухдин ханлухдин чкадал Кьиблепатан Дагъустанда кьилдин, Куьредин ханлух арадал гъана. Ада Куьредин аран, Агъул, Кашан, Кьурагь ва РичIа хуьрерин жемиятар садна.
И вакъиадиз талукь яз ихьтин суал арадал къвезва: вучиз урусри цIийиз тешкилнавай ханлухдин кьиле Персиядиз катнавай Сурхай хандин мукьвабурукай тайинарзавай? Мисал яз, — гьасятда полковникдин чиндин сагьиб хьайи Аслан хан (Сурхай хандин хтул). Вучиз лагьайтIа, урусриз лезгийрикай ханлухдин кьиле акъвазардай са касни жагъанач. И кардихъни вичин себебар авай. Сад лагьайди, лезгийриз ханлухдин къурулуш мукьва тушир. Кьвед лагьайди, а девирда, Дагъустандин амай миллетрилай тафаватлу яз, жуван халкьдиз акси экъечIна, урусрин армиядин чин къачуна, абуруз къуллугъдай са лезгини авачир. Гьавиляй Куьредин ханлухдин кьиле маса миллетдин векил тайинарнай. Урусриз ханлухдин кьиле гьи миллетдин векил акъвазайтIани, сад тир. Эгер лезгийрин арадай урусрин армиядиз къуллугъдай кас жагъанайтIа, абуру ханлух гьадал ихтибардай. Малум тирвал, урусри хандин дережа чпин армиядин вилик лайихлувилер къалурайбуруз гузвай. Лайихлувилер лагьайтIа, чинерихъ, савкьатрихъ ва маса дережайрихъ урусриз дагъларин деринриз гьахьиз ва чкадин халкьар муьтIуьгъариз куьмек гуникай ибарат тир. Тажуб жедай кар ам я хьи, ими (Сурхай хан) урусрихъай Персиядиз катайла, хтулди регьятдиз адан чка кьуна ва колониальный гьукумдихъ галаз алакъа хуьз эгечIна. И кар авуналди, ам вичин имидиз ва санлай вири халкьдиз акси экъечIна.
А.П.Ермолова кхьизва: “Куьредин кьилдин ханлух мукьвара арадал гъана. Адаз гьукуматдиз мукьва кас тир полковник Аслан ханди регьбервал гузва. Чкадин агьалийрин кьадар са акьван пара туш, абурулай харж кIватIзава. Къазикъумухдин ханлух гзаф залум, инсафсуз Сурхай хандин гъиле авай. Вичин халкьдин арада адахъ еке гьуьрмет авай, дагъви халкьарихъ галазни сих алакъаяр хуьзвай. Ада чаз акси са шумуд женгина иштиракна. Эхирни чна адан мулкарикай бязибур къакъудна ва Куьредин ханлух арадал гъана. Ам вич лагьайтIа, Туьркиядиз катнай…”.
Лагьана кIанда, Аслан хандикай урусрин армиядин генерал-майор хьана. А.П. Ермолован терефдар В.Г.Мадатова Аслан хандиз пачагьдин грамота, Урусатдин герб алай тIаратI, багьа гапур ва, Табасаран, Къайтагъ, Къазикъумух къачудайла, лайихлувилер къалурунай Пак Георгиян 4-дережадин (ам хашпарайрикай туширбуруз гун патал махсус кIалубда аваз арадал гъанвай) орден ганай. 1836-йисуз Аслан хан кьейидалай кьулухъ ханлухдиз регьбервал гун Урусатдин къуллугъдин штабс-капитан Гьарун бегдал ихтибарна. Адан хва, урусрин армиядин подполковник Юсуф бегдикай генерал-майор хьана. Къейд ийин хьи, адакай Куьредин эхиримжи хан хьанай. Куьредихъ галаз са мукьвавални авачир, урусри къуллугъдал тайинарай адаз Юсуф бег хан Куьреви лугьузвай. Ада 1848-йисалай 1864-йисалди Куьредин ханлухдиз регьбервал гана. Жуьреба-жуьре чешмейри шагьидвалзавайвал, ам гзаф темягькар, инсафсуз инсан я лугьудай. Ихьтин ерийри ханлухдин халкь адаз акси акъвазарна.
Куьредин лезгийри урусри ханлухдин кьиле тайинарай са ханни кваз кьунач. Куьре округдиз талукь дяведин гьахъ-гьисабра Юсуф бегдин гьакъиндай чкадин агьалийри кхьенвай гзаф кьадар арзаяр ама. 1864-йисуз Куьредин ханлух сиясатдин уьлчме хьиз терг авуна ва адан чкадал Куьредин округ тешкилна. Ам Дагъустандин областдик акатзавай.
Гиярдин ва 1864-йисалди Кьурагьрин тарихрин арада гьихьтин тафават аватIа, чаз якъин хьана: Гияр терг хьайидалай кьулухъ и мулкарал маса инсанрин маса тарих арадал атана. Чи фикирдалди, Надир шагьдилай гуьгъуьниз Гиярдин кIеле цIийи кьилелай эциг хъувун тавурвиляй адан патарив арадал атай Кьурагьрин хуьр Къазикъумухдин ханарин гъиле гьатнай.
Лагьана кIанда, къенин йикъалди Кьурагь районда Кьурагьрин хуьруьз мукьва Гияр шегьер-кIеле хьайи мулкарал археологиядин ахтармишунар кьиле тухванвач. И жигьетдай РАН-дин ДНЦ-дин ИИАЭ-диз гудай суалар пара ава. Тарихдин хейлин вакъиайрин шагьид хьайи Гияр шегьердин-кIеледин тарих ахтармишна, винел акъудна кIанзава.
Шерибан Пашаева,
тарихчи
