(Эвел — 14-18-нумрайра)

Къазикъумухдин ханари Дагъларин уьлкведин амай миллетрин мулкариз талукь язни чеб душманри хьиз тухвайди тестикьарзавай тарихдин делилар ава. Дагъус­тандин феодалри маса чкайрани чеб гьа и къайдада (ханари хьиз) тухузвай. Надир шагь къецепатай атанвай душман тир. Амма Надир шагь чукурайдалай кьулухъ Къази­къу­мухдин ханари, чапхунчийри хьиз, къунши халкьарин мулкар къакъудуниз гьихьтин баянар гуда?

Гьа ихьтин гьерекатрин нетижада Кьурагьрин патарив гвай чилер, Кьурагь ва Куьредин мулкарин са пай Къазикъумухдай тир ханарин гъиле гьатна. 1791-йисуз Чу­лакан чкадал атай II Сурхай ханди икьван чIавалди азад Куьре амалдар кьуь­руьк­рин, гьахъсузвилерин куьмекдалди Къазикъумухдин ханлухдик кутуна. Кьурагь Куьредин “ханлухдик” акатна ва адакай цIийи “Куьрединни Къа­зикъумухдин ханлухдин” меркез хьана. Куьревийри ягъи хандин гьукум гьисаба кьунач, абур адаз акси экъечIна. Куьредин лезгияр чпиз муь­тIуьгъарун патал Къазикъумухдин ханари­ инсафсуз къайдайрикай менфят къачузвай, чкадин агьалийрин милливал, къа­нажагъ терг ийиз алахъзавай. Жуьреба-жуьре чешмейри шагьидвалзавайвал, Сурхай ханди Надир шагьдилай гуьгъуь­низ­ кIва­чел ахкьалтзавай Куьредин агьалияр тарашзавай, абуруз инад кьазвай. А йисар­ Куьредин ва Кьурагьрин тарихда чIулав­бур­ яз гьатнава. Лезгийрин машгьур­ шаир Кьуьчхуьр Саида вичин шиирра вири халкь­дин тIал къалурзавай, ханарин гьукум негьзавай. Сурхай хандиз шаирди ви­чин тарифарна кIан­завай, амма рикIе гьахълувилин ялав кузвай гафунин устад и кардиз акси хьана. Кьисас вахчуз кIан­за­­вай ханди амалдарвилелди шаирдиз вичин кIвализ мугьманвилиз теклифна ва адан вилер буьркьуь авуна. Ихьтин зулумди хандин гьакъикъат, асул сифет къалурна. Дагъвийрин къанунралди, мугьмандик кягъун къадагъа я. Мугьманвилиз эверна, са тахсирни квачир, я яракь гвачир шаирдиз ихьтин инад кьун патал инсан гьикьван­ алчах вагьши хьун герек я?! Амма Са­ид вичин къастунал кIе­виз акъвазнай. Ингье гьакъикъи кьегьалвал! Ада вичин халкь маса ганач, генани ялавлу цIарар кхьиз гатIунна.

…1812-йисуз урусрин генерал Хатунцева Сурхай хандин дестеяр кукIварна, Кьу­рагь­рин азад жемият зулумдикай азад хьана­. Лагьана кIанда, Сурхай хандин дес­тейринни урусрин кьушунрин арада са шумуд женг кьи­ле фена. Нетижада Къазикъумухдай тир хандин гьахъсузвилерал эхир эцигна. Сурхай эл­къвена хтун тавун патал урусрин кьушунрикай бязибур (аскерринни казакрин кьве батальон) Кьурагьа амукьна. Бязи тарихчийри кхьизвайвал, абур ина акъвазунин кьилин себеб Кьурагь ширваншагьрин гьужумрикай хуьн тир. Им гьакъикъатдихъ галаз кьазвай делил туш, гьикI лагьайтIа, Кавказдиз урусар атайдалай кьулухъ ширваншагьар­ дагълариз хтанач. Урусрин кьушунар Кьурагьа амукьунин метлеб Сурхай хан элкъвена хтунин вилик пад кьун  тир.

Лагьана кIанда, урусри ханлухдин къайда дегишариз тади къачунач. Куьредин тарихдикай кхьидайла бязибуру къейд­завайвал, Куьреда ханлухдин къайда урусри арадал гъана. Амма гьакъи­къатда лагьайтIа, ханлухдин къайда ина урусар къведалди 30 йисан вилик кардик квай, къастуналди 1791-йисуз Къазикъумухдин ханари илитIнай.

1791-йисалай 1812-йисалди Куьредин лезгийри гзаф зидвилер эхна, абурулай ханди датIана харж кIватIзавай. Ихьтин шартIара чкадин агьалийривай чпин къуватар мягькемариз хьанач ва абур урусрин колонизациядиз акси экъечIдай гьалда авачир.

Чкадин халкьарал гуьзчивал тухунин жигьетдай урусар патал ханлухдин къурулуш регьятди тир. Гьавиляй абуру вахтуналди Куьреда ханлух хвена. Гьа икI, 1812-йисуз Кавказдин администрацияди Куьрединни Къазикъумухдин ханлухдин чкадал Кьиблепатан Дагъус­танда кьилдин, Куьредин хан­лух арадал гъана. Ада Куьредин аран, Агъул, Кашан, Кьурагь ва РичIа хуьре­рин жемиятар садна.

И вакъиадиз талукь яз ихьтин суал арадал къвезва: вучиз урусри цIийиз тешкилнавай ханлухдин кьиле Персиядиз катнавай Сурхай хандин мукьвабурукай тайинарзавай? Мисал яз, — гьасятда полковникдин чиндин сагьиб хьайи Аслан хан (Сурхай хан­дин хтул). Вучиз лагьай­тIа, урусриз лезгийрикай ханлухдин кьиле акъвазардай са касни жагъанач. И кардихъни вичин себебар авай. Сад лагьайди, лезгийриз ханлухдин къурулуш мукьва тушир. Кьвед ла­гьайди, а девирда, Да­гъустандин амай миллетрилай тафаватлу яз, жуван халкьдиз акси экъечIна, урусрин армиядин чин къачуна, абуруз къуллугъдай са лезгини авачир. Гьавиляй Куьредин ханлухдин кьиле маса миллетдин векил тайинарнай. Урусриз ханлухдин кьиле гьи миллетдин векил акъвазайтIани, сад тир. Эгер лезгийрин арадай урусрин армиядиз къуллугъдай кас жа­гъанайтIа, абуру ханлух гьадал ихтибардай. Малум тирвал, урусри хандин дережа чпин армиядин вилик лайихлувилер къалурайбуруз гузвай. Лайихлувилер лагьайтIа, чинерихъ, савкьатрихъ ва маса дережайрихъ урус­риз дагъларин деринриз гьахьиз ва чкадин халкьар муьтIуьгъариз куьмек гуникай ибарат тир. Тажуб жедай кар ам я хьи, ими (Сурхай хан) урусрихъай Персиядиз катайла, хтулди регьятдиз адан чка кьуна ва коло­ниальный гьукумдихъ галаз алакъа хуьз эгечI­на. И кар авуналди, ам вичин имидиз ва санлай вири халкьдиз акси экъечIна.

А.П.Ермолова кхьизва: “Куьредин кьилдин ханлух мукьвара арадал гъана. Адаз гьукуматдиз мукьва кас тир полковник Аслан ханди регьбервал гузва. Чкадин агьалийрин кьадар са акьван пара туш, абурулай харж кIватIзава. Къази­къу­мухдин ханлух гзаф залум, инсафсуз­ Сурхай хандин гъиле авай. Вичин халкьдин арада адахъ еке гьуьрмет авай, дагъви халкьарихъ галазни сих алакъаяр хуьзвай. Ада чаз акси са шумуд женгина иштиракна. Эхирни чна адан мулкарикай бязибур къакъудна ва Куьредин ханлух арадал гъана. Ам вич лагьай­тIа, Туьркиядиз катнай…”.

Лагьана кIанда, Аслан хандикай урусрин армиядин генерал-майор хьана. А.П. Ермолован терефдар В.Г.Мадатова Аслан хандиз пачагьдин грамота, Урусатдин герб алай тIаратI, багьа гапур ва, Табасаран, Къайтагъ, Къазикъумух къачудайла, лайихлувилер къалурунай Пак Георгиян 4-дережадин (ам хашпарайрикай туширбуруз гун патал махсус кIалубда аваз арадал гъанвай) орден ганай. 1836-йисуз Аслан хан кьейидалай кьулухъ ханлухдиз регьбервал гун Урусатдин къуллугъдин штабс-капитан Гьарун бегдал ихтибарна. Адан хва, урусрин армиядин подполковник Юсуф бегдикай генерал-майор хьана. Къейд ийин хьи, адакай Куьредин эхиримжи хан хьанай. Куьредихъ галаз са мукьвавални авачир, урусри къуллугъдал тайи­нарай адаз Юсуф бег хан Куьреви лугьузвай. Ада 1848-йисалай 1864-йисалди Куьредин ханлухдиз регьбервал гана. Жуьреба-жуьре чешмейри шагьидвалзавайвал, ам гзаф темягькар, инсафсуз инсан я лугьудай. Ихьтин ерийри ханлухдин халкь адаз акси акъвазарна.

Куьредин лезгийри урусри ханлухдин кьиле тайинарай са ханни кваз кьунач. Куьре округдиз талукь дяведин гьахъ-гьисабра Юсуф бегдин гьакъиндай чкадин агьалийри кхьенвай гзаф кьадар арзаяр ама. 1864-йисуз Куьредин ханлух сиясатдин уьлчме хьиз терг авуна ва адан чкадал Куьредин округ тешкилна. Ам Дагъустандин областдик акатзавай.

Гиярдин ва 1864-йисалди Кьурагьрин тарихрин арада гьихьтин тафават аватIа, чаз якъин хьана: Гияр терг хьайидалай кьулухъ и мулкарал маса инсанрин маса тарих арадал атана. Чи фикирдалди, Надир шагьдилай гуьгъуьниз Гиярдин кIеле цIийи кьилелай эциг хъувун тавурвиляй адан патарив арадал атай Кьурагьрин хуьр Къазикъумухдин ханарин гъиле гьатнай.

Лагьана кIанда, къенин йикъалди Кьурагь районда Кьурагьрин хуьруьз мукьва Гияр шегьер-кIеле хьайи мулкарал археологиядин ахтармишунар кьиле тухванвач. И жигьетдай РАН-дин ДНЦ-дин ИИАЭ-диз гудай суалар пара ава. Тарихдин хейлин вакъиайрин шагьид хьайи Гияр  шегьердин-кIеледин тарих ахтармишна, винел акъудна кIанзава.

Шерибан  Пашаева,

тарихчи