(Эвел — 14-17-нумрайра)
Чна гьеле алатай нумрайра къейд авурвал, Надир шагьди Дагъларин уьлкведал гьужумайла, виридалайни къати женгер лезги чилерал кьиле фена. И кардихъ галаз алакъалу яз, кьилин (центральный) ва дагълух (нагорный) Дагъустандилай тафаватлу яз, Лезгистандин мулкар гзаф барбатI хьанвай. Дагъвийрин азадвилин ярж яз хьайи Гияр Надир шагьдин кьушунрихъ галаз кьиле фейи дяведа магълуб хьанач, акси яз, ам и дяведай гъалибчи яз экъечIна. Эхь, ягъийри шегьер-кIеле чилихъ галаз сад авуна, амма абурувай Гиярдин руьгьни къаст кукIвариз хьанач. Чкадин риваятрай малум жезвайвал, Надир шагьдин кьушунар хъфейдалай кьулухъ кIеледин мулкарилай пуд пипIен кIалубда аваз санал кIватIнавай агъзурдав агакьна кьилин кIарабар (череп) жагъанай. РикIел хкин, Гиярдин кIеледа са девирда шагьдин вах Сария яшамиш хьанай. Ада шегьердиз мукьва хуьрерай, чанда гьал авай зирек, жегьил дагъвияр хкягъиз, кIеледиз хутахзавай. Вичин къастуниз, чапхунчийрин кьушунрик экечIуниз акси жезвайбур ада тергзавай. Риваятдай ашкара жезвайвал, Сарияди са тахсирни квачиз кьейи жегьилрин кьадар са агъзурдав агакьнай. Халкьди Гияр вичин азадвилин ярж яз гьисабзавайвиляй, душманри кукIварай гьар сеферда кIеле цIийи кьилелай эхциг хъийизвай. Амма Надир шагьдин кьушунрилай кьулухъ вучиз ятIани Гияр мад кIвачел акъваз хъувунач. Аквадай гьаларай, и кардин себеб ягъийрихъ галаз кьиле фейи дяведа кIеледин къенепата яшамиш жезвай женгчияр телеф хьун тир.
И кардихъ галаз алакъалу яз лезгийрин азад жемиятдин (вольное общество) сергьятдиз мукьва мулкар Къазикъумухдин ханариз регьятдиз гъиле гьатдай чилиз элкъвена. Лезгистанда яшамиш жезвай халкь чапхунчийрилай гуьгъуьниз зайиф, хуьрер, кIвалер барбатI хьанвай. Жемятди, къуватар агудиз, хуьрерал чан хкизвай. Къунши халкьдин кьилел атанвай бедбахтвиликай менфят къачуна, Къазикъумухви Сурхай хандиз Куьредин чилер вичин пацук кутаз кIан хьана. Къазикъумухдин ханар гзаф мискьибур тир, пехъивилелди къунши халкьарин мал-девлет тарашзавай, яракьдин куьмекдалди чилер къакъудзавай.
Къазикъумухдин ханари Кьурагьрин мулкар кьадалди анаг гьи гьалда авай? Гияр шегьер барбатI хьайидалай ва Надир шагьдин кьушунар чукурайдалай кьулухъ жемиятдин арада гьихьтин къайдаяр авай? Кьурагь вич алай чка фикирда кьуна Куьре областдик акатзавай. Гияр шегьер чкIайдалай кьулухъ аниз мукьва чкада ирид хуьруькай арадал атай Кьурагь садалайни аслу тушиз амай. Ана азад лежберар, сеняткарар, малдарар яшамиш жезвай. Са гафуналди, азад жемият тир. А девирда вири Куьре азад жемиятрикай ибарат тир. Урусатдин машгьур тарихчи П.Буткова Куьредикай икI кхьенва: “Куьре ва я Кура вилаятда лезгияр яшамиш жезва, ам дагълара, Табасарандинни Къубадин арада экIя хьанва” (Бутков П.Г. Кавказдин цIийи тарих патал 1722-1803-йисарин макъалаяр).
Надир шагь чукурайдалай кьулухъ кьиблепатан лезгийрин асул паюни цIийи дяведа иштиракзавай — урус колонизациядихъ галаз. Урусрин кьушунар яваш-яваш Дербентдизни дагълух мулкариз мукьва жезвай. Урус колонизация Кавказдиз кьве патахъай къвезвай. Кефердинни рагъакIидай пата убыхар, черкесар, гуржияр, абхазар, осетинар, карачаевар, кабардинар, чеченар авай, кьиблепата — лезгияр. И халкьар муьтIуьгъарунин нетижада урусриз Дагъустандин дагълух мулкарив агатдай мумкинвал жезвай. Лезгийрин чилериз урусрин кьушунар мукьва жезвайдакай менфят къачуна, Къазикъумухдин ханар лезги тайифайрин чилер кьаз эгечIна. Къейд ийин хьи, лезгийри пачагьдин кьушунрин сифтегьан гьужумриз жаваб гудайла, Дагъустандин дагълух (нагорный Дагестан) мулкара адетдин уьмуьр кьиле физвай. Инин халкьари чпин къуватар мягькемарзавай, гьатта лезгийрин сергьятриз мукьва авай чилер къакъудзавай. И кардин патахъай а йисарин урусрин аскеррин чешмейра кхьенва. Урусар геждалди дагълух мулкарив эгечIначир, асул къуватар лезги чилерал желбнавай. Маса гафаралди лагьайтIа, абуру Дагъустан кьибледихъай муьтIуьгъарзавай.
Дагъустандин дагълух мулкар Кавказда урусрихъ галаз кьиле физвай дяведик виридалайни эхирдай экечIна. И кардиз абур машгьур шейх Ярагъ Мегьамеда гьазурнай. Амма им кьилдин тема я. И макъалада чун садалайни аслу тушир Куьредикай садлагьана “ханлух” хьуникай рахада. Вични къецепатан, маса миллетдин ханлухдик акатна. Куьре ихьтин чкадал гьихьтин шартIари гъана?
Туьрквери лезги халкьдин дявединни сиясатдин регьбер Гьажи Давуд хаинвилелди есирда кьурдалай кьулухъ лезгийрин азад жемиятар, кьилди къачуртIа, Кьурагь, 1780-йисалай Къазикъумухдин ханарин гьужумрик акатна. Къецепатан ханар, гужуналди чара чилер къакъудиз, чпин ханлухдик кутаз эгечIна. Надир шагьдин кьушунрилай кьулухъ зайиф хьанвай ва урусрин кьушунрихъ галаз цIийи дяве тухузвай чIавуз Куьре Къазикъумухдин ханарин кьилин лишандиз элкъвена. И девир Куьредин тарихда чIулав чин яз гьатнава. Чилер Къазикъумухдин ханари къакъудуни Куьредиз анжах чIуру патахъай таъсирна. Лагьана кIанда, тарихдин и легьзедиз тарихчийри къени гьакъикъи къимет ганвач, ам ахтармиш тавуна, хъендик кума.
Къейд ийин хьи, Къазикъумухдин ханари гьеле Гьажи Давуд туьркверин есирда гьатдалдини Куьредин чилерал вегьезвай. Акьван чIавалди ихьтин дуьшуьшар тарихдиз малум туш. РикIел хкин, I Сурхай хан Чулак ва Гьажи Давуд сиясатдин рекьяй акъажунра авай. Гьажи Давуд, туьркверихъ галаз икьрар кутIуниз, Чулакан гафариз яб гана фенай. Нетижада вичин союзник Гьажи Давуд маса гана, Сурхай Чулака, сифте нубатда, Гьажи Давудан хуьр тарашна. 1730-йисара ада яракьламиш хьанвай вичин дестейрихъ галаз лезгийрин шегьеррални хуьрерал вегьезвай, чкадин агьалияр тарашзавай. Гьа са вахтунда ада ви-чи гьужумзавайбуру гьи диндал амалзавайтIа, абур гьи миллетдикай ятIа гьисаба кьазвачир. Лезгияр дагъустанвияр, мусурманар тирди ада рикIелай алуднавай. Ада гьужумар авунин нетижада вичин къазанжияр артухарзавай. Идалайни гъейри, вичиз муьтIуьгъ хьанвай жемиятривайни датIана гьакъи кIватIзавай. Сиясатдин майдандилай Гьажи Давуд квахьайдалай кьулухъ Чулакан кутIуннавай гъилер азад хьана ва ам неинки са лезгийрин, гьакIни аваррин, даргийрин жемиятрал гьужумиз, абурун хуьрер вичиз муьтIуьгъариз гатIунна.
(КьатI ама)
Шерибан Пашаева, тарихчи
