Къанлу дяве къарагъна — 80 йис

(Эвел 23-24-нумрайра)

Берлин патал женгер

1945-йисан 17-январдиз Варшава азадна, чи полк РагъэкъечIдай патан  Пруссиядиз (гилан Калининграддин область) гьахьна. Кенигсберг къачурла, чи  гъиле немсери тунвай (абурувай гьатта чпин мейитар хутахиз хьанвачир) гзаф кьадар яракьар, женгинин суьрсетар гьатна. Немсер чеб садни вилик экъечIзавачир. Катнавай вири, я тахьай­тIа, гьакьван кIевиз чуьнуьх хьанвай. Немсерин пропагандистри Советрин аскерар вагьшияр, инсанрин як недайбур я лагьанвай. Амма чи руьгь масад тир. Чна чун азадвал гвай, инсанвилиз гьуьрметзавай къагьриманар тирди къалурзавай.

1945-йисан гатфар. Чи кьушунрин руьгь масад тир. Чаз акъвазун чизмачир. Кам-камунихъ галаз, лап залан женгералди виликди физвай. Германиядив агакьайла, Советрин регьберри чи аскерриз ва офицерриз,  чкадин халкьариз зиян тагана, ватандиз багърийрин тIварцIел вацра са посылка рахкурдай ихтияр гана. За хуьруьз а чIавуз вад посылка, гьелбетда, кIвале герек жедай шейэр аваз, рекье хтунай.

За къуллугъзавай полк квай 2-Белорусский фронт, немсерин Шнайдемюль (Пила), Шметтин (Щецин) шегьерар къачуна, Одер вацIун къерехдихъ физвай. Чи полк акъвазай эхиримжи шегьер Пенкун хьана. Ам Одер вацIувай 120-140 километрдин яргъа рагъ-акIидай пата ава. Ина чи полкуни вичин чка кьуна, аскерар ва адетдин инсанарни сагъарунин, санитариядин гьалар гуьнгуьна тунин везифайрив эгечIна.

1945-йисан 2-майдиз 1-Белорусский ва 1-Украинский фронтрин кьушунри Берлин къачуна. Идакай чав хабар гьа юкъуз агакьнай. Амма дяве куьтягь хьанвачир.

Гьа и эхирда зи кьилел вири дяведа татай­ дуьшуьш атана. 30-апрелдиз са гъвечIи хуь­ре­, хер хьанвай чи аскердиз куьмек гудай­ла, са гьинихъай ятIа ягъай гуьлле зи эрчIи гъи­лихъ­ (кьуьнтIелай агъуз) галукьна. Хер залан­ди хьанач. Кьве гьафтедилай гъил сагъ хъхьа­на. Гуьлледин гел вири уьмуьрда аламукьна.

Аламатдин кар я: кьуд йисуз дяве чIу­гу-на, кьве сеферда душмандин гьалкъайрай, вацIарай экъечIна, са хер-кьацIни тахьайди дяведин эхиримжи йикъара са гьихьтин ятIа гуьлледи уьмуьрдивай ийизвай.

Зини зи начальник, пара хъсан инсан, белорус хва Константин Степанович Шелеган арада меслят хьанвай: эгер дяве куьтягь жедалди сагъдиз амукьайтIа, сифте пуд югъ, гъалибвал “чуьхуьз”, суфрайрихъ акъудда. ИкI авунни авуна.

8-майдиз вирибуру радиоприемникрай (абур чи вири офицеррив гвай) лап важиблу хабар вилив хуьзвай. Амма пакамлай нянал­ди­ анжах шад музыка язавай, манияр лугьуз­вай.­

9-майдин йифен сятдин 2 хьана, 15 декьи­кьа алатайла, чав Москвадай рахазвай Левитанан сес агакьна: “Дяве — куьтягь, чун гъалиб хьанва!”

А декьикьайрин гьуьндуьр, шадвилер гафаралди лугьуз жедач. Германиядин цав чи салютри ракъини хьиз экуь авунвай…

* * *

Дяве куьтягь хьана. Гьарда вичин планар туькIуьрнавай. Захъни жуван фикирар авай. Амма хуьруьз аххъаюн яргъал фена.

1945-йисан августдин 25-даз заз НКВД-дин 62-стрелковый дивизиядиз эвер гана. Гила зи къуллугъ и частарихъ галаз, яни дяведикай катнавай диверсантрихъ, жасусрихъ ва маса хаинрихъ галаз женг чIугваз­вай­буруз санитариядинни духтурвилин куьмекар гуз, алакъада хьана. Полк, чаз лагьайвал, Краснодардиз хтун лазим тир. Амма… Иниз хкведалди, зани зи са дустуни Берлиндиз килигун кьетIна.

Берлиндин рехъ вири кукIвар хьанвай ракьарини къванери басмишнавай. Сагъдиз амай тек-туьк кIвал гьалтзавай. Сифте чун (зунни зи дуст татарви духтур Хайрулин Хабибула) Александерплацдал — немсерин кьилин майдандал фена. Анай рейхсканцеляриядиз рехъ чIугуна. Инаг, фашистрин кьилин регьберрин муг хьайи чка, чи кIва­черик квай.

Рейхсканцеляриядин вилик, куьчедал, гитлерчийриз гуз хьайи жуьреба-жуьре ­шабагьрин, знакрин гьамбарар аламай. За жуваз, “рикIел хуьн” патал, вили шир алай са гъвечIи хаш къачуна. Гуьгъуьнлай чир хьайи­вал, ихьтин шабагь Гитлера гзаф аялар авай дидейриз гузвай. За жуван “тадарак” хуьре са хъсан къемедачи артистдиз ба­гъишна.

Чна рейхсканцелярияда бегьем сиягьат авуна. Гитлеран, Геббельсан, масабурун кабинетриз килигна. Гьар сада чпин иесийрин къилих лишанламишзавай затIар авай. Гитлеран кабинетдин ракIарал АН кьве гьарф алай. Кабинет гзаф гегьеншди тир, ам чIехи залан столрини креслойри кьунвай. Гуьрчег багьа затIар авачир.

Геббельсан кабинет гзаф гуьрчегарнавай. Лап багьа пуд люстради гьар садан фикир желбзавай…

Инай чун Бранденбургдин варарал, ахпа Рейхстагдал фена. Са гурарин пипIел чна “Дагъустандай — Берлиндиз”, “Татарстандай — Берлиндиз” гафар кхьена, чи къуларни эцигна. Амай чкаяр вири къулари, тIварари кьунвай.

Рейхстагдивай са километрдин яргъа хьиз, Нюрнбергдиз физвай шегьредал 1870-1871-йисарин франко-прусский дяведа къачур гъалибвилиз бахшнавай кьакьан минара ала. Адаз са хатани хьанвачир. Берлиндин амай чкаяр бомбайрин хура гьатай харапIай­риз элкъвенвай.

Ингье фашистрин “блиц-криг” (“цIайла­пан­дин дяве”) гьикI куьтягь хьанатIа…

Дяве, гьи чIавуз хьайитIани, каш, мекь, зулумар, ажал, магьрумвилер я. Ада баркал­ла гъайи са дявекарни авач. Ислягьвилелди, селигъалувилелди, сада-сад иливариз яшамиш хьунилай хъсан вуч аватIа?..

Майданек

СССР-дин МВД-дин частарик кваз, 1945-йисан августдилай за Польшада, Белосток шегьерда къуллугъна. Дяведилай гуьгъуьниз генани четин девир хьана. Чкадин агьалийриз чи Советрин цIийи къайдаяр хуш тушир. Гьавиляй чинеба кIвалах­за­вай бандитрин, чебни яракьлу, дестеяр гзаф тир.

Са сеферда, Белостокдай Львовдиз фидайла, чун ракьун рекье Люблино шегьерда са шумуд сятда акъвазна. Ина, шегьердихъ га­лаз таниш жедайла, адан патав, 3 километрдин мензилда авай Майданек тIвар алай  концентрационный лагердиз килигдай мумкинвални гана. Немсери кардик кутур ажалдин и лагерди — агъзурралди инсанриз (чувудриз, урусриз, полякриз, масабуруз) къаст авур, цIай яна, пичера кайи мусибатдин чкади инсандин руьгь къарсатмишда. Майданек — Польшадин гъвечIи хуьр я. Амма и лагерди 49 гектардин чил кьунвай. Вири майдан са шумуд жерге цацар алай симерин гьалкъада тунвай. Вири пипIерал къаравулчийрин вышкаяр, эквер эцигнавай. Лагердин юкь таптагънавай майдан я. Анай гуьтIуь ракьун рехъ тухванва, вагонарни ала. Абура аваз лагердин къуллугъчийри (есирри) къазаматра кьейибурун мейитар пичерив  агакьарзавай. Йифди-югъди цIай кваз  кузвай 5 пичини-кремоторийди кIвалах­завай. Гьинай икьван мейитар къвезвай? Вири Европадай иниз есирар гъизвай. Варарал аламаз инсанар сад-садавай чара ийизвай. Сагъбур — кIвалахиз, муькуьбур — газдин кIвалериз (абуруз “гьамамар” лугьузвай), инайни — пичериз… Руьхъ — Герма­ниядин никIериз… Мейитрин чIарар, сарар (къизилдинбур), инсанрин руфунин пи чара ийизвай. Вири немсериз герек затIариз эл­къуьр­завай.

Чун лагердиз фейи вахтунда ана гьеле са шумуд тонн инсанрин кьилин чIарар, инсанрин ягълудин челегар амай… Ибур — нем­сер?..

Тажуб жезвайди а кар я хьи, гьа и миллетди дуьньядиз Маркс, Энгельс, Гегель, Ге­те, Бах, Манн хьтин ва гзаф маса зурба акьу­лар, бажарагъар гьикI  ганатIа?..

* * *

1945-йисан эхирра чи полк Польшадай  ахкъудна. Полкунин штаб Литвадин Алитус шегьерда авай. Гила заз Литвадихъ галаз мукьувай таниш жедай мумкинвал хьана. Инани чи  МВД-дин частари “тамун стхаяр” лу­гьудайбурухъ-жасусрихъ, СС-чийриз къул­лугъай легионеррихъ галаз женг чIуг­вазвай. Зи кеспи, гьамиша хьиз, сарар-сухвар сагъарун, медицинадинни санитариядин маса куьмекар гун яз амукьна.

1946-йисан эхирра Алитусдиз чи полкуниз а чIаван СССР-дин МВД-дин командующий, генерал-лейтенант Бурмак, са гьихьтин ятIа важиблу серенжем кьиле тухуз, атана. Ам чи  полкуна ял ягъиз амукьна. Чахъ галазни таниш хьана, нихъ гьихьтин фикирар, планар аватIа, хабарар кьуна. За генералдиз хуьруьз хъфиз кIанзавайдакай лагьанай. Чи къуллугъдилай ам гзаф рази яз хъфенай.

1947-йисуз, февралдин вацра, СССР-дин МВД-дин министрдин къул алаз, зав зун аскервиляй азадзавай приказ агакьна. Вич лугьумир, МВД-дин командующийди зи тIала­бун кьилиз акъуднавай.

ИкI зи яргъал йисарин дявединни женгерин рехъ акьалтIна. Жуван ватандиз хтана, хуьруьз-кIвализ къуллугъна.

* * *

Амма ина зун гьич вилив хуьн тавур чиркин кьуьруькрин шагьид хьана.  Поездда аваз Махачкъаладиз хтайла, чун халудал илифна. Ина заз хабар гуда хьи, бес зи буба Садула, 3 йис кар атIана, Дербентдин дустагъда ацукьарнава.

МВД-дин офицердин парталар аламай зун гьа пакадин юкъуз ДАССР-дин Верховный суддиз фена, кардин кьил чирна. Вич лугьумир, делода къалурнавайвал, буба, колхоздин багъдай противогаздин чантада аваз 8 кило ичер чуьнуьхдайла, кьуна… Ихьтин чантада — 8 кило ичер?.. За гьасятда им рикIер туькьуьл, масабурал пехил угърашрин кар тирди кьатIана. Верховный суддив райондин суддин къарар къуватдай вегьез туна, кардиз мад сеферда килиг хъийи­дайвал авуна.

Верхсуддин коллегиядин член, гъетягъви Фаталиев Къагьиракай куьмек хьана. Кьасумхуьрел судья испикви Салигьовав рахана, суд Къуюстандал кьиле тухвана, вири халкьдин вилик.

Партучетда акъвазиз Кьасумхуьрел райкомдиз фейила, 1-секретарь А.Магьмудова, зун МВД-дин оперуполномоченныйдай кьуна, бубадикай лап чIуру гафар лагьана. За адаз жув адан хва тирди чирна, бубани дустагъдай азаддайди къалурна. А секретардин цуру чин зи рикIелай садрани алатдач.

Суд, гьа хиве кьурвал, Къуюстандал хьана. Шагьидри (абурун тIварар за кьазвач) лагьайвал, бубадив гвайди  противогаздин чанта тир. Амма 8 кило ичер ада гьакьзавачир. Судьяди ихьтин “шагьидар” чпин чкадал ацукьарнай, бубани гьа суддай азад хъувунай…

Вучда, рухвайри дяведа Ватан хуьдайла, далу пата ихьтин виждансузри чпин саягъда душманвалзавай… РикI тIар хьанатIа­ни, харжар акъатнатIани, бубадин гьахълу тIвар хуьналди, за жуван хвавилин буржи мад сеферда кьилиз акъуднай… Гила я  бубани амач, я дидени. Рагьметрай чпиз…

* * *

Ватандиз хтана, (Мегьарамдхуьре, масанра гайи бязи кIвалахар зав са артух кьазвачир), зун Агъул райондин медицинадин хел идара ийиз фена. И карни за армиядин офицердиз хас тирвал кьилиз акъудна.

РикIе кьилин образование къачудай къаст авай. Мединститутдиз, медтехникум куьтягьнавай Яру диплом гвайтIани, цIийи кьилелай имтигьанар гана кIанзавай. Им яргъал фидай четин кар тир. Зун а чIаван СтIал Сулейманан тIварунихъ галай Дагъустандин пединститутдин филологиядин факультетдиз гьахьна. Анаг яру дипломдалди акьалтIарна.

Зи уьмуьрдин юлдаш Аснията, гьамни Мемей Эфендиеван хтул я, хуьре муаллимвиле кIвалахиз, хизан хвена… 1954-йисуз вуз куьтягьна, за жуван педагогвилин кIвалах ­гъи­ле­ кьуна. ЧIехи хизанни арадал гъана —     6 ве­лед­ (рушар ва гадаяр), 16 хтул, 20 птул, 2 штул майдандиз акъудна. 6 веледдини ­кьилин образование къачуна! Бубайрин ирс ­веледри давамарзава…

Рази яни зун зи кьисметдилай? Ваъ лугьудай себебар авач. Имтигьанар гзаф аку­на­тIани, нетижаяр хъсанбур я. Амма уьлкведа обществодин къадакьар генани буш хьана, къурулушди сварар гана. И кар  чун, вете­ранар патал вилив хуьн тавур заланди хьана. “Перестройкади” вуч авунатIа, чун вири ша­гьидар я…

* * *

Жамалдин Садулаевич къилихриз векъи, заландиз рахадай инсан хьиз аквадай. Амма адан рикI гзаф зериф тир. Яргъалди суьгьбет­ давамардай. За адахъ гилани, чан аламайдахъ галаз хьиз, яб акална. А суьгьбет квезни теклифнава…

Чими саламралди,

рикIел хкунар урус чIалай таржума авур Мерд Али.