Къанлу дяве къарагъна — 80 йис

(Эвел 23-нумрада)

* * *

1941-йисан 20-июндиз чи санчастунив хабар агакьна: чун, хъуьтIуьн гьазурвилер акваз, Каунасдиз хъфин, вири материалар складдиз вахкун, анайни масаниз акъудна кIанзавай. Им дяве мукьва хьуникай са уьтери хабар тир.

Чна душмандал гьа сифтедилай гъалиб жедайдакай фикирзавай. Яру Армиядин хура акъвазиз жедай душман авайди туш лугьузвай. 21-июндин йифиз чун “Вражьи тропы” (“Душмандин жигъирар”) кинодиз килигна. Секиндиз хъфена, палаткайрик ксана. Пакани гьяд югъ, ял ядайди тир. 1941-йисан 22-июндин пакаман сят­дин­ 4-даз чун вири кIва­чел алай. Дяве башламишайдакай хабар агакьна. Зи хиве санчастунин дивизия медицинадинни санитариядин жигьетдай таъ­ми­нардай начальникдин везифаяр тунвай. Медицинадин тадаракар, дарманар Каунасда складдиз вахкана, яракьламиш хьана, полкуник акахьун лазим тир. ИкI, гьа сифте сятерилай садавайни лугьуз тежедай тегьер­дин санай-саниз катунин йикъарни йифер алукьна. Германияди СССР-дихъ галаз са­да-садал гьужум тавунин икьрар кутIунна­вай. Амма чапхунчиди чинеба ве­гьена. Душмандин гьужум ахьтин хаталуди ва къуватлуди тир хьи, гьа сифте сяте­ра немсерин самолетри чи полкунин саки са пай тупар, гьакI аскерарни бомбаламишна, тергна.

Гьикьван лугьуз залан ятIани, виликан чи “викIегьвал” квахьна, душмандин къуватлувал чна гьасятда гьиссна. Каунасдихъ фидай рекьер къайдасуздаказ катзавай аскеррай ацIанвай, абуруз команда гудай кас амачирди хьиз тир. Па­рабур сергьят мягькемариз кIва­ла­хай эцигунардайбур тирди абурун кьацIай парталрилай чир жезвай.

23-июндин пакамахъ Каунасдив агакьна. Ана аэродромдал атанвай гьал акурла, чи нефес дар жезвай. Чи самолетар чилел аламаз тергнавай.

Шегьердиз гьахьдайла, Неман вацIа­лай элячIдайла, чаз шегьердин кьакьан кIва­лерин къаварилай гуьлле гуз эгечIна. Чкадинбуруз чи аскерар гьакьван такIанзавай. Полкунин штабдин начальникди чав гу­май тупарай а снайперар алай  кIва­лер ягъунин буйругъ гана, икI чаз вацIалай элячIдай мумкинвал хьана. Анжах гила, чи частунин ка­зар­майрив агакьайла, сифте яз зав са­ни­тарный махсус машин, винтовка, противогаз вугана…

РагъэкъечIдай патахъ гьерекат

Каунасдай экъечIайдалай кьулухъ чи рекьер, гагь машинда аваз, пара вахтара яхдиз, фу недай, ахвардай вахт амачиз, гьужумдиз къвезвай душмандин къуватрикай  чуьнуьх жез, кьулухъди чIугвазвай­бур хьана. Латвияда, Двинск (Даугавпилс) шегьердин патав Западная Двина вацIа­лай элячI­дайла, зи кьилел мадни залан имтигьан атана. ВацIал муькъвер аламачир. Гзафбуруз сирнавиз  чизвачир. Зунни гьакI тир. Гвай вири залан затIар циз вегьена, жувани, вирибуру хьиз, циз хкадарна. Анай саламатдиз акъатунал зун гилани тажуб жезва. Аллагьди  хвена лугьуда ихьтин вядейра…

Гила чун Белоруссияда, Полоцк шегьерда ава. Ина зун жуван артиллеристрин полкуникай амайбурун дестедик ахкахьна. И чIа­валай чи рехъни дегиш хьана. Рагъ­экъечI­­дай патахъ ваъ, Кефер­дихъ­, Калининский (гилан Тверской) областдин Себеж шегьердихъ гьерекатзавай. Саки 104 километрдин рехъ алуд­навай. ЯтIани Великие Луки ше­гьер­див агакьдалди, чи часть нем­серин далупата амукь­на. Яни танкарални мотоциклийрал алаз гьерекатзавай немсери чалай алудна. Чаз гьич ябни тагана, яни чун магълуб­навайдай гьисабна, абуру виликди, чи кьилин меркезрихъди ялзавай.

Ихьтин шартIара сагъзамай чи къуватри, сад хьана, душмандал да­лудихъай гьу­жу­мун­ кьетIна. Сифте хъсан нетижаяр хьанатIа­ни, маса куьмек агакь тавур чи хейлин къуватар инани терг хьана. Амукьайбуру немсери кьулухъ тунвай тамариз гьерекатна. Чун гьалкъада гьатнавай.

ГъвечIи-гъвечIи дестеяр хьана, чи амукьаяр чкадин агьалийрин куьмекдалди кьилин къуватрив ахкахьдай рекьер жагъуриз алахъна. Чун пуд кас санал алай: зун, Йошкар-Оладай тир фельдшер Иван Шумелев, аптекадин начальник Анатолий Зверев. Гъиле я карта, я компас, я недай суьрсет, я яракь авачир чун гьа тамара са шумуд гьафтеда амукьна. Заз урус халкьдин чIехи инсанпересвиликай лугьуз кIанзава: абурукай гзафбуру, чеб гьакьван кIеве аваз, чаз, Советрин аскерриз, чпин факай-цикай пай гуз, гьалкъа­дай экъечIдай рекьер къалурна. А залан вахт зи руьгьда рикIин тIал яз ама. Дяведин инсафсузвал заз немсери кана алугарнавай чи хуьрерни кIвалер акурла чир хьана. Чкадин хейлин инсанри Яру Армиядин аскерриз чпивай жедай куьмекар гузвайтIани, бязибуру къастуналди чIуру рекьер къалурзавай. Нем­сериз къуллугъзавай жасусарни тIимил гьалтзавачир…

РагъакIидай патахъ! Душмандилай кьисас вахчуз!..

Гьалкъадай чун, гъвечIи дестеяр, саламатдиз акъатна. Партизанрикай куьмек хьана. Августдин эхирра чи полк Ленинграддин областдин Демянск шегьердин патав гвай. ЦIийи кьилелай вири кIватI хъу­вуна, хъсандиз яракьламишна. За, гьа ви­ликдай хьиз, инани санчастуна къуллугъзавай. Везифаярни хер хьайибур сагъарун, азаррин вилик пад кьун, суьрсетрин михьивал, хатасузвал таъминарун тир. Инай чун Эстониядиз, ана немсерин гьалкъада гьатнавай чи аскеррин еке дестедиз куьмек гуз, рекье туна. И сефердани чи  гьужумди сифте (тупарай гуьлле гана) хъсан нетижаяр гана. Чун немсерин частарин юкьвай виликди физвай. Саки Балтикадин къерехрив агакьзавай. Ам­ма Старая Русса шегьердин патав чал нем­серин самолетри ахьтин хар къурна хьи, чи гьужум акъваз хьана, гзаф къуватар къа-къатна. Цавай гьужумдай куьмек чав агакь­нач. Вучиз агакьначтIа, лугьуз­ жедач… Амма немсерин гьалкъадай чун мад сеферда экъечIна. Валдайдин патав (Ленинграддин область) чи час­тарив мад сеферда цIийи къуватар агакьна…

* * *

1941-1942-йисан кьуьд акьван кIевиди хьана хьи. И карди чаз хейлин куьмек гана. Чав чими парталар агакьнавай. Гатуз дяве куьтягьда лагьай немсерин аскеррини офицерри Урусатдин къаюк чпин чан гузвай. Гьа икI, 1942-йисан эвелдай Селигер вирин патавай башламишай чи шегьерарни хуьрер азад авунин женгер мад явашариз хъхьанач. Калининский об­ластдин Пено, Андреаполь, Торопец, маса шегьерар азадна, Смоленск,  анай фена, Белоруссиядин Витебск, ахпа Великие Луки, маса шегьерар азадна. Ина сифте яз заз цава кьиле физвай самолетрин женг акуна. Идалай вилик абур тек-туьк цава жедай…

* * *

Эхь, дяведикай гзаф кхьенва, лагьанва, амма гьакъикъатда женгер гьикI фейиди ятIа, аскерри, офицерри, чIехи командирри, чкадин агьалийри чеб гьикI тухва­натIа, гьелелиг лагьанвач.

И жигьетдай дяведин женгерикай галай-галайвал кхьенвай са ктаб чида заз: Константин Симонован “Живые и мертвые” роман. (“Чан аламайбур ва кьейибур”). Адай эцигнавай фильмни гьакъикъатдиз мукьва я.

1943-йисан августдилай за автомобилрин 30 полкуна, фронтдин кьвед лагьай эшелонда къуллугъна. Ина везифаяр мадни къалин хьана. Полкунин кар алай месэла фронт герек  суьрсетралди, яракьралди, тадаракралди — вири затIаралди таъминарун тир. Ина 6 батальонда гьар сада 250-300 автомашин, материалар санай масаниз агакьардай маса улакьар, тадаракар авай. Къуллугъзавай ви­ри (аскерар, офицерар) автоделодин пешекарар ва шоферар тир. 1943-йи­сан декабрдилай гатIунна чи рехъ Смоленск галайвал фена.

1944-йисан гатфариз виликан вири фронтрин тIварар дегишарна. Прибалтийский фронт, 1-4-Украинский, 1-3 Белорусский фронтар ара­дал гъана. За къуллугъзавай полк 2-Белорусский фронтдик акатна. Адаз команда гуьгъуьнлай Советрин Союздин Маршал хьайи К.Рокоссовскийди гузвай.

Смоленскдилай гуьгъуьниз фашист­рикай чи чилер азад авунин женгер мадни къизгъиндиз давам хьана. Гьа чIавуз чи госу­дарстводи немсерин фашистрин гъиле гьатай чкайра къурмишай вагьшивилериз къимет гудай махсус комиссия теш­­килнавай. Адан кьиле дуьньядиз маш­гьур хирург Бурденко тайинарнавай. Смоленскдай Витебск галайвал фидай рекье, 10-12 километрда, Белоруссиядин Катынь хуьр гьалтзава. Аниз мукьва, яргъи са къанавда (хандакIда) нем­сери гуьллеламишнавай полякрин вишералди мейитар амай. Гьа чIавуз немсерин фашистрин авур тахсиркарвал яз та­рихда гьатнавай и мусибат гила, саки 60 йис алатайдалай кьулухъ, полякри Советрин НКВД-дин тахсиркарвал хьиз къалурзава. Низ яб гуда? Тарих цIийи­кIа  туькIуьр хъийиз жеда жал?..

* * *

1944-йисан 20-июндин пакамахъ, Белоруссиядин чилел лап къуватлудаказ гьазурвал акуна, чи артиллеристрини авиаторри нем­сериз садрани такур хьтин ягъун кьуна, чи вири частарин саналди тир гьужум башламиш хьана. Кричев, Чау­сы, Могилев, Березино шегьерар азадайдалай кьулухъ Минск патал женгер гатIунна. Ина немсерин лап еке дестеяр чи есирда гьатна. Минск азад хьана!

Минскдин патарив гвай вири рекьер чи тупарини самолетри тергнавай немсерин танкарайни тупарай, маса техникадай — гила ракьарай ацIанвай. Мейитрин сан-гьисаб ни гуда!

Са шумуд йикъалай Белоруссиядин Лида, Барановичи, Новогрудск, Белосток, Гродно шегьерар азадна, чи полк Польшадин шегьерар азадунив эгечIна. Вилик Варшава квай.

* * *

Эхь, 1944-йис тарихда чи кьушунрин час­тари Советрин Союздин вири чилер немсерин фашистрикай азад хъувурди яз гьат­нава.­

(КьатI ама)

Мердали  Жалилов