Чи хуьре (Агъа-Макьар Агьмедов Агъабала тIвар алай, Ватандин ЧIехи дяведин иштиракчи итим авай. Ам гзаф сабурлу инсан тир. Кимел алайбуру гьар жуьре ихтилатар ийидай, ам кисна, яб гуз акъваздай. Эхирдай ада лугьудай: “Гила тар зав къала”. Гьа икI, ада вирибуруз, абурун ихтилатриз акьалтIай, тамам жавабар гудай.
Гьа икI, зунни “Лезги газетдай” кIелай Нариман Ибрагьимован “Виле такун”, 48-нумрада чапнавай Нариман Къарибован “Манияр ва манидарар”, 51-нумрадай Къагьриман Ибрагьимован “Вирт кIватIун патал са чIиж ваъ” макъалайри тар гъиле кьуниз мажбурна. Кхьидани, кхьидачни лугьуз, зун гзаф вахтунда фикирдикни акатна, ятIани риб шешелда кIевир жедач, ам къвалайни акъатда лугьудайвал, зунни веревирдер авуниз мажбур хьана.
Винидихъ тIварар кьунвай макъалайрал акъваздалди заз манийрин алемдиз са тIимил кьван сейр ийиз кIанзава. Лугьуз тахьурай заз, “вун куьн гъавурда авайди я?”. Зазни манийрикай, макьамрикай хабар авайди я, за йисни зура культпросветучилищеда кIелайди я.
“Литературадин Дагъустан” журналдин 1987-йисан сад лагьай нумрада Дагъустандин халкьдин шаир Ш.Э.Мурадовахъ, Даградиодин солистка Гьава Аллагьвердиевадихъ, композитор Мегьамед Гьуьсейновахъ галаз шаир Пакизат Фатуллаевади авур суьгьбет чапнавай. Ана лезги мани гьихьтинди хьана кIанзаватIа, гьа кардикай месэла къарагъарнавай.
Ш.-Э.Мурадова анал лагьанай: “ХупI гуьзел манияр авачни чи лезги халкьдихъ!”. Амма заз гила алава хъийиз кIанзава: гьинва абур? Авачни, я тахьайтIа амачни? И фикир за гьеле 1988-йисан “Литературадин Дагъустан” журналдин 1-нумрадани лагьанай.
Чи бажарагълу композитор Мегьамед Гьуьсейнова къейд авурвал, санлай къачурла, лезги манийрин жанр исятда са кьадар яваш хьанва. За фикирзавайвал, гзаф кьадар юлдашриз и макъалади таъсирна ва абуру чпин фикирар газетрин, журналрин чинриз акъудда, лезги манидик къуьн кутуна, ам цавуз хкажда. Авайвал лагьайтIа, а йисара лезги мехъеррал манияр ягъун адет хьанвачир, вил галазни шадвилин мярекатра лезги манидин ван къведачир, куьз лагьайтIа, лезги манияр акьван кваз кьазвачир.
Алай вахтунда гьалар бегьем дегиш хьанва. Гила килиг: лезги мани галачиз кьуьлер ийизвач.
Гьа чIавуз лезги манидар ва композитор Къагьриман Ибрагьимова кхьенай: “Лезги мани гьи гьалда ава? И суалдиз, мумкин я, садавайни жаваб гуз тахьун, вучиз лагьайтIа и месэладал рикIивай машгъул жезвай кас авач.
Чи лезги композиторар тир Керимхан Бабаеван, Халил Халилован, Гьасанагъа Мурсалован, ТIайиб Мегьамедован, Ульян Унбетован цIийи яратмишунар дуьздиз акъатзавач”.
Гила чун 1994-йисан 23-февралдиз акъатай “ЛГ”-дин “Авазрин хазина хуьн” макъаладиз дикъетдивди килигин. Чаз виридаз гьуьрметлу композитор Мегьамед Гьуьсейнова гьайиф чIугунивди кхьизва: “…чна винидихъ тIварар кьур, исятда гьелелиг кIвалахдик кумай композиторар яшар хьанвайбур я. Сад-вад йисалай абурни пенсиядиз экъечIайла, гьихьтин гьал арадал къведатIа хиялдиз гъун четин туш… За квез лугьун, чпин халкьдин манияр, макьамар кхьенвай кIватIалар авачирди анжах лезгияр я, амай миллетрихъ виридахъ абур ава…”
Гьелбетда, абур чак, лезги халкьдик къалабулух кутазвай гафар я. Бес гьикI хьурай ериндал беделар тахьайла? ГьикI хьурай жуван халкьдин маниярни макьамар, иеси авачирбур хьиз, маса халкьари чпиз чуьнуьхзавайла? Эхь, манияр ядай ихтияр вирибуруз ава, амма а мани абуру чпин халкьдинди яз тестикьариз алахъун им вуч лагьай чIал я?
Манидиз, макьамдиз сергьятар авайди туш. Маниди, азад къушра хьиз, вич хушдиз кьабулдай, вичел гьейранвалдай вилаятриз лув гузвайди я. Инсанрин гуьгьуьлар ачухарун патал манидин гафар манадиз деринбур, рикIяй къвезвайбур хьун лазим я.
XIХ асирдин зурба кавказовед, алим П.К.Услара вичин са макъалада къейдзава: “Яраб и халкьдихъ (лезгийрихъ) гьикьван шаирар хьайиди ятIа?”. Дугъриданни, вичихъ лап дегьзаманайрилай инихъ бажарагълу чIалан устадар хьайи, сивин яратмишунар авай халкь, 100 йисар алатайла, и жавагьиррикай магьрум халкьдиз элкъвейтIа, вуч ийида?
Вичин макъалада Нариман Ибрагьимова композиторриз, манидарриз, яратмишдай вири ксариз материальный такьатрин жигьетдай куьмек гунин важиблу ва тIал алай месэладални фикир желбнава. Гьа и кIвалах себеб яз абурухъ чпин бажарагъ къалурдай мумкинвал жезвач.
Н.Къарибова дуьз къейд ийизва, композиторри бязи вахтара гьа са авторрин чIалариз музыка кхьизва, манидарри чпиз гуж тагуз фонограммаярни ишлемишзавайди чуьнуьхзавач. Мехъерик, я туш са маса межлисдик фейила, вун музыкадиз яб гана, лезет хкудна, ял яна кIанзавай чкадал, япар биши хьана, гьалтай яр-дустунивни кьве гаф рахаз тахьана хтуниз мажбур жезва. Мехъерар урусрин “танцариз” элкъуьрнава. Я азиз юлдашар, чун хуьрера, лезги хуьрера чIехи хьайибур я. Заз са мехъерарни са шумуд итим, са шумуд паб экъечIна санал кьуьл ийиз акурди туш. Гила вуч хьанва?! Итимри нубатдалди кьуьл ийидайди тир, адаз вичин жибиндиз килигна, дишегьлийриз 10-20-дазни теклифдай ихтияр авайди тир. Кьуьлерни ийидай, гьа килигдай кьве вил кIандай абуруз.
Чахъ манидарар хьайиди я, абуру Дагъустандин радиода къизилдин фондуна лайихлу чкаярни кьунва. Манидарар авазни ава, женни хъийида, чебни халкьдин рикI алайбур, цIегьрен бацIийрин амалар квачирбур. Завай тIварар кьуртIани жеда, амма садан тIвар кьаз рикIелай алатайтIа, бейкефни жез кичIезва.
Мани лугьузва, яни са бязи манидарри маса миллетрин манияр язава. ИкI лугьун зи фикирдалди дуьз туш. Вучиз лагьайтIа, негр Пьера, даргийрин, табасаранрин, чи халкьдин манияр ядайла, жуваз гьикьван хуш жезватIа, а миллетризни хуш жезвачни? Манидиз, макьамриз миллетар чир хьайиди туш, гилани гьакI я, гележегни гьакI жедайди я, кIанзавайди абур устадвилелди тамамарун я. Чи манидарриз ахьтин бажарагъ ава, сагъ хьурай чеб!
Н.Къарибова къейд авурвал, эхиримжи вахтара лезги патара чпихъ я кутугай сес, я мани лугьудай устадвал авачир “манидарарни” гзаф хьанва. Абуру музыкани, чIаларни чпи туькIуьрзава лугьуз дамахзава. Манадиз гьихьтинбур ятIа лугьуз хьун намумкин я. Сада лугьузва, “я руш, вун инал ша”. Рушар гадайрин патав фидай адетар чахъ авайди туш. Гада рушал элкъвена кIанзавайди я, туьмер ийиз. Сада лугьузва, “ви чIулав чIарар акурла, зи бедендиз хар акъатна”. ЧIулав чIар акурла хар акъатзавай беден вучтинди хьурай? Ихьтин мисалар мадни гъиз жеда… АкI хьун дуьз туш, сивяй акъудзавай гьар са гаф аннамишун чарасуз я. Сада мани язава, “За зи гьая хуьда, зи гьая”. Белки, а мани тамамарзавайдаз ам вуч гаф ятIа чизвач жеди. Ам кхьена адав вугузвайдахъ кьванни регъуьвал хьун лазим тушни? И манийрин, абур тамамарунин жигьетдай гзаф лугьуз жеда, амма гьар сада, вич майдандиз экъечIдалди вичихъ яб акалнайтIа, хъсан жедай.
Заз Къ.Ибрагьимован фикиррални разивал къалуриз кIанзава: “Заз чиз яратмишзавай инсанри чпин эсерар акъваз тавуна кхьизва. Абур раиж авун — им чIехи месэла я. Захъ алай вахтунда кхьена, амма халкьдив агакь тавунвай 50-далай виниз манияр ава. Мани — им цIийи багъда цанвай къелем хьиз я. Ам чIехи авун, бегьерлу тар хьун патални алахъун ва зегьмет чIугун герек я.
…Музыкадиз, лезги мани вилик финиз фикир гудай, ам арадал атун патал куьмекдин гъил яргъи ийидай са касни, са фондни авач. Чи халкьдихъ, гьакI Дагъустандин маса халкьарихъни чпин музыкадин искусство хуьдай, вилик тухудай гьукуматдин орган тахьун гьайиф къведай кIвалах я”.
Дугъриданни, эгер вун бажарагъ авай пешекар ятIа, ваз лагьана кIанда, я юлдаш, вун анжах и кардал алахъ, ви амай къайгъуйрин дидарда жедайбур жагъурда. ТахьайтIа, вуна манидикай, макьамдикай фикир ийидани, кIваликай, аялрикай, недайдакай?
Яратмишзавай инсанри арадал гъайи затIар раиж ийиз тежез ийир-тийир жезвайди чаз виридаз малум я. Абур ахьтин чкадал эцигун са касдизни кутугнавай кIвалах туш.
Лезги манидал чан хкиз алахъай 90 йисара за кхьенай: зак маниди руьгь кутунай, зун манидал, мани зал ашукь хьанвай. А чIаван зи гьиссер за шиирралди раиж авунай:
Дуьньяни заз ичIи жедай,
Мани, макьам авачиртIа.
Зун шад жедай, дидеди зун
А дуьньядал ханачиртIа.
РикI гьиссерив ацIузва зи,
Галукьайла манидин ван.
АкI жеда ам дуванбег я,
Ийизвайди гьахъни дуван.
Ягъ манияр, ягъ макьамар,
Чун руьгьламиш авурай.
Мани, макьам алай межлис
ГьикI жедатIа акурай.
Шагьабудин Шабатов
