Алай йисан 23-сентябрдиз акъа­тай 38-нумрадин “Лезги газетдин” 8-чина Азедин Эсетован “Муь­гьуьб­батди чIални чирда” макъала кIелайла, зи рикIелни студент тир  йисарин са гъвечIи, амма ялавлу муьгьуьббатдин агьвалат хтана.

Авторди вичин макъалада гьикI испанка Флоранса тIвар алай дишегьли урус артист Дима Хворостовскийдал ашукь хьанайтIа, гьадакай ахъайнава. Амма кьилинди ам я хьи, а дишегьлидилай вичин руьгьдинни кIанивилин къуватар тупламишиз алакьнай. Мадни алава яз, кIанивилин къанун хуьн яз ада, мажбурна ваъ, вичин хушуналди урус чIал чирнай. Зи фикирдалди, а кар адан муьгьуьббатдинни ахлакьдин  арш яз хьанай. И кар Флорансадин вичин гафарини субутнавайди ав­тор­ди тестикьарнава. “Зун хайи дидед чIала инсандин психикадиз, руьгьдиз гьикьван зурба таъсир ийизватIа, гъавурда авай. Гьавиляй сифтени-сифте за жуван кIанидахъ галаз адан хайи чIалал рахун кьетI­на”. Ихьтин инсандиз за икрамзава, гьуьрметзава.

Ша чна са тIимил веревирд ийин. Муьгьуьббат хуьн фикирда аваз, са миллетди маса миллетдин чIал чирзава. Им са чирун туш, кIан хьун туш. Ам гьуьрмет авун, вафалувал я. АкI хьайила, вучиз чавай чи чIалаз тамамвилелди рикI гуз жезвач? Вучиз чна ам къе гьарда санихъ ялзава?.. Виринра, дидед чIал течиз, я адаз фикир тагуз, урусдалди (зун гьеле Къуба патан лезгийрикай рахазвач) мярекатар тухузва. Гьи­кьван­ рахазватIани, гъавурда тваз­ва­тIани, теклифар гуз­ва­тIани, арадал затIни къвезвач. Ахьтин гьерекат, ва­цIун юргъ хьиз, кIандайвал физва.

Жуван миллетди (лезгиди) икI авурла,  чаз масада вуч авуна кIанзава? Бязи вахтара маса миллет чи чIалаз чна пехилвал, регъуьвал ийи­дай тегьерда килигунни мумкин я. Гьахьтин вахт чIалан векилдин намусдинни виждандин, ягьдин дамарар агаж жезвайди тушни?

Чав бубайри, хуьх лагьана ва я бурж яз, хайи чIал вуганва. Чна а бурж несилрив, невейрив агакьарна кIанзава, гуьрчег ва девлетлу ийиз тахьайтIани, гьа авайвал хьайитIани хвена. Ам хуьн патал чаз ам кIан хьана кIанзава, кIан хьун патал чна ам хъсандиз чирун лазим я, чирун патал адал алахъунин чарасузвал ава.

“Лезги газетдин” винидихъ тIвар кьунвай нумрадин гьа 8-чина М. Жалилован “Эминани Сулеймана гайи­ди” макъалани ава. Амни чIалан месэладикай авунвай веревирд я. Эхь, чаз чи халис чIал Эминани Сулеймана гана. Бес чна вучиз а чIа­лаз икрамзавач? “ЧIал чан алай беден хьиз давам жезва”, — лугьузва гьахълудаказ авторди. Эгер чIалал чан алатIа, ам халкьдин чан я, халкьдин руьгь я. И фикир М. Жалилова раижни ийизва. Арифдарри гайи, бубайри хвейи чIалаз кьуьк ягъунни чаз кутугнавач. Ихьтин кардини, маса миллетдин вилик, чи бармакрални шаламрал серин вегьинни мумкин я. ЯтIани ахьтин вижесузвал чна гуьзлемиш тавун лазим я, вучиз лагьайтIа­ миллетдин ярж тир чIалакай фикир тийизвай “хванахваяр” гьелелиг тIимил я. Белки, абуруз чIалал цацар алаз аквазватIа?

За зи фикирар А. Эсетован ма­къалада ганвай фикиррилай башламишнай. Абур эхирдал кьван кьи­лиз акъудунин фикирдалди заз са кьве мисалдал акъвазиз кIанзава. Сад — хушуналди чIал чирунин, кьвед лагьайди — хушуналди нугъат­ дегишарунин.

Алатай асирдин 70-йисар тир. ДГУ-дин филфакдин студентар ви­ри са общежитида яшамиш жезвай. Санал кIелзавай ва сана яшамиш жезвай жегьилар чеб чпихъ галаз ачухдиз рахун, таниш хьун, а танишвал муьгьуьббатдиз элкъуьн я дуьшуьшдин, я айибдин кар тушир. Гьа гила хьиз, а чIавузни миллетчи­вилин месэлаяр дагъустанвийрив гвачир. Хуьрера тIимил авайтIани, шегьерра чара миллетрал эвленмиш хьунар пара гьалтзавай. Ихьтин муь­гьуьббат Самурдай тир са рушанни, Хунзахай тир авар гададин арада цуькведал атанвай. Ру­ша зарафатдай шартI эцигна: гададиз лезги чIал чир хьун лазим тир. Ру­ша, вичини авар чIал чирда лагьана, гаф ганвай. Белки, йис, йис­ни зур арадай фена жеди. Рушни гада чеб чпихъ галаз гагь лезгидалди, гагь авар чIалалди рахаз эгечI­на. Кьилинди абуруз чIал чирайди муьгьуьббат тир, гьа Флорансадиз хьиз.

Къе чаз неинки маса миллетдин, жуван хайи чIални чириз кIанзамач? Ахьтин вахтар жезва хьи, чеб гъавурдик квачиз, чпин аялар лезги чIалакай азад ая лугьуз, мектебдиз диде-бубаяр къвезва. Жуван хайи чIал ачухдаказ инкар авунин фикир абурун кьилиз гьикI къвезвайди, гьикI кьабулзавайди ятIа? Аквазвайвал, абуруз аялдал гьич са четинвални акьалтун хуш туш. Четинвилерай экъе­чIиз чирдай чкадал диде-бубайри аялриз регьят жигъирар жагъурзава. Пака, уьмуьр­дин шегьредиз экъечIайла, къенин “регьятвал” квез элкъведатIа, гьадакай фикирзавач.

Кьвед лагьай дуьшуьшдани муьгьуьббат неинки гуьзел гьисс, гьакI къуватлу ашкъи тирдакай лугьузва. И сеферда кIанивили чIал чирнач, нугъат чириз куьмек гана. Куьре патай руш бегенмиш хьанвай жегьил Миграгъ дередин нугъатдин векил тир. Вичиз гъавурда акьаз ва я гъавурда тваз четин жедайди чиз, руша гьа патав гъанвай сусавай ну­гъат чирна. И кардал не­инки гада гзаф рази хьанвай, гьатта чамран амай хизанарни аламат хьанай.

Муьгьуьббатди неинки чIал, нугъатни чирда, гьар са инсандин, хайи чIалан руьгьдизни гьахьдай мумкинвал гуда. Дуьнья гуьзелвили хуьда, лагьанай са арифдарди. А гуьзелвал муьгьуьббат я.

* * *

Вун шигъ яни, рикIи къеняй язавай,

Гуьне къветрен шимераллай муьгьуьббат?

Илгьам яни, зи гьиссерик кязавай,

Ярдин къумрал гъилераллай муьгьуьббат?

 

Акваз кIан хьун ви дидарди  лугьузва,

Акурлани, гуьзуь тамам ацIузва.

Зи дуьньяди валди нефес къачузва,

Аби цавун вилераллай муьгьуьббат…

Абдул Ашурагъаев