Багъда жезвай яр-емишдин ери ва кьадар тарарин кьурай ва герек авачир хилер вахтунда атIунилайни гзаф аслу я. Адет яз, декабрдилай эгечIна, емишдин къене семечкадиз ухшар, февралдилай — еке цил авай тарарин хилер атIуда. Къейд ийин, пIинийрин, шурван пIи–нийрин, хъархъун, бадамрин (миндаль) ва са жерге маса тарарихъ гелкъуьн гьеле гата амаз башла-мишайтIа хъсан я. Инал чун бегьердал атанвай тарарин хилер хъуь-тIуьн вахтунда атIуникай рахада.
Хутарин, пIинийрин, шурван пIинийрин, машмашин, алучадин, чуьхверрин, жумун жуьреба-жуьре сортарин тарарин хилер атIунин къайдаяр сад хьтинбур я лагьайтIа жеда. Амма гьар жуьре сортарин ичин тарарин хилер атIунин къайдайрин арада еке тафаватлувилер ава. Вири емиш гъидай жуьредилай аслу я, яни и ва я маса сортарин емишар гьикI жезватIа, — гьадалай. Ингье бязи сортарин тарарин хилер атIудай къайдаяр.
Вуч ва гьикI авун лазим ятIа чир хьун патал сифтедай ичерин жуьреба-жуьре сортарин тарарин емиш кьадай хилерикай рахан.
Емиш гъидай хилер кьакьанвилиз физвай хилерилай чпин куьруьвилелди, чIехи ва яцIу тахьуналди, яни тарцин тан тешкилзавай хилериз элкъуьн тавуналди тафаватлу я.
Ичин тарарин емиш гъидай са йисан хилерик кольчатка, копьецо, емишдин цуьрц, гзаф йисаринбурук — плодушка ва плодуха акатзава.
Кольчатка — им 5 сантиметрдив агакьна яргъивал алай хел я. Адан вини кьилел алай тIур ириди яз, къваларал алайбур зайифдиз аквада. Емишдин, яни цуьк экъечIдай тIур элкъвейвал алайди, “яхун” ам маса тIурарин арадай вил вегьенмазди чир жеда. Кольчаткадин емишдин тIуруни гатфарихъ цуьк ахъайда, къваларихъ галай тIурарай гъвечIи хилер акъатда. Мад сеферда герек авачир хилер атIудайла (обрезка) абур куьруь авуртIа, къваларихъ галай тIурарайни кольчаткаяр экъечIда. И кар тавуртIа, емишдин тIурар ерли тахьун мумкин я.
Копьецо емишдин хилен гъвечIи тIур я. Кольчаткадилай ам анжах шуькIуь ва яргъи хел атуналди тафаватлу жеда. Емишдин копьецо хьтин, анжах адалай яргъи (15-20 см) хел обрезка ийидайла, ам куьруь авуртIа, къваларихъ галай тIурарай емиш кьадай тIурар алай цуьрцер экъечIда, яни бегьер артух жеда.
Плодушка са шумуд кольчаткадикай ибарат емишдин еке хел. Емишдин са йисан вири хилерилай тафаватлу яз, плодушкаяр гзаф назикбур я, гьаниз килигна, тарцин хилер атIудайла ва я бегьер кIватIдайла, абуруз зарар тагун патал мукъаят хьана кIанда. Плодухаяр акIана-акIана экъечIнавай гзаф кьадар плодушкайрикай ибарат я. Ихьтин хилерин “уьмуьрдин яргъивал” 10 йисалай гзаф жеда.
Гьар са емишдин тарцин хилер атIуз башламишайла, сифтени-сифте тар авай гьалдиз вил вегьена кIанда. Ахпа герек авачир чкайрал экъвечIнавай гъвечIи вири хилер-цуьрцер атIуда. Ичин тарцел ихьтинбур, адет яз, гзаф жеда. Эгер и хилер атIун тавуртIа, абур асул тарцелай фад чIехи, тарцин гьал лагьайтIа, вичихъ гелкъуьн тавурдаз ухшар жеда.
Идалай кьулухъ кьурай, сад-садан винелай фенвай, къалиндаказ, сад-сада акIана экъечIнавай хилер атIуда. Ахпа гьихьтин хилер атIана кIанзаватIа, емишдин сортунилай аслу я.
Фад къалин ва обрезка авун патал къулайсуз жедайбур “Флорина”, “Джонатан”, “Гъалибчийриз аферин” (“Слава Победителям”), вири “Гольденар” ва “Делишес” сортарин тарар я. И сортарин тарарал, адет яз, цуьрцер къалиндиз экъечIда, амма яргъалди хуьз тежедай ва куьлуь емишар гзаф жеда.
Яш хьурдавай тарцин тан тешкилзавай хилер бегьердин заланвиликди агъуз куьрс жеда. Абурал амайбурулай къалиндаказ цIийи хилер, цуьрцер экъечIда. Гьаниз килигна, ихьтин тарарин хилерал экъечIнавай цIийи хилерин са паюнилай тIимил туширбур атIана кIанда, амай кольчаткайрик хуькуьрна виже къведач.
Кьвед лагьай дестедик “Мельба”, “Мекинтош”, “Спартан”, “Лацу Тав”, “Айдаред” сортарин тарар акатзава. Абуру емиш гъидай жуьре какахьайди я. Абур обрезка ийидайла, са пай плодушкаяр куьруь авуна кIанда. ЦIийиз экъечIнавай бицIи хилерин са пайни, гележегда абуру емиш кьадайвал, атIуда.
Пуд лагьай жуьредик “Ранет”, “Семеренка”, “Кальвиль Снежный”, “Греми Смит”, “Чемпион” сортар акатзава. И сортарин тарарал емиш кьадай тIурар анжах сад лагьай йисан хилерал — плодушкайрал ва плодухайрал — жезва. И тарарал цIийи хилер гзаф экъечIдач, гьаниз килигна, абурун тандин хилер, адет яз, “кьецIилбур” жеда, бегьерни абуру пуд йисалай са сеферда гъун мумкин я. И “азар” анжах хъсандаказ обрезка авуналди, 3-4-йисарин хилер амукьдалди атIуналди сагъариз жеда. ИкI хьайила, абурал гьар йисуз цIийи хилер къведа. Плодушкаяр, яни емиш гъидай хилер, тIебии жуьреда “рекьидалди” акъвазун герек туш. Абурун хилер атIана, кьери, емиш кьадай чIехи пай хилер 5 йисан яшдилай винизбур тежедайвал авуна кIанда. Тар кьакьанарзавай хилерин пудан са пай атIайтIа, хъсан я, икI абурал емиш кьадай тIурар экъечIда.
Эгер тIварар кьунвайбурун арада куь сортарин емишрин тарар авачтIа, зарар авач, гьикI лагьайтIа, абур, гзаф йисарин тежриба фикирда кьуна, за пайнавайди я.
Марина Мурсалова, РД-да Россельхознадзордин отделдин начальник
