«Кимивилер якъиндиз къалуруни, критикади харусенятда вичин рехъ жагъурзавай халисан бажарагъдиз са чIавузни зиян гайиди туш».

Елена  Бронфин, музыковед

31-майдиз Дербент шегьерда Лезгийрин СтIал Сулейманан тIварунихъ галай музыкадинни драмадин театрдин­ дараматда бажарагълу композитор, Да­гъустандин харусенятдин лайихлу векил Къагьриман Ибрагьимова теснифатдин рекье гьакъисагъвилелди зегьмет чIугваз 50 йис тамам хьуниз талукьарнавай еке межлис кьиле фена. Дердияр себеб яз, гьайиф хьи, заз а мярекатда иштиракдай мумкинвал хьанач, амма ана иштиракай ксарин гафарай ван хьайи­вал, межлис гурлуди, тамашачийрин ри­­кIел аламукьдайди хьана. Са тIимил вахт алатайла, а мярекат интернетдиз акъатна ва адаз килигай чIавуз межлис гурлуди хьана лугьудай гафар зун паталди мад сеферда субут хъхьана.

Са гьафте арадай фейила, 2025-йисан 5-июндин «Лезги газетдин» 21-нумрадиз Абдулафис Исмаилован и мяре­кат­диз бахшнавай макъала акъатна­. Ана авторди, вичин фикиррилай гъейри­, кIелзавайбурун вилик Мегьамед Гьуьсейновни Хан Баширов хьтин макьаматдин ва Арбен Къардашни Фейзудин­ Нагъиев хьтин эдебиятдин устад­рин фикирар гъанва. Лезги медениятда кьиле­ физвай ихьтин мярекатрикай багъри газетдин чинрилай халкь хабардар­ авунай заз макъаладин автордизни «Лезги газетдин» редакциядин коллективдиз сагърай лугьуз кIанзава. Вичин­ ма­къаладизни авторди «Лезги Моцарт» кьил ганва. Ам ихьтин цIарарилай га­тIун­зава: «Къагьриман Ибрагьимов — композитор­, манидар, муаллим ва журналист. РД-дин искусствойрин­ лайихлу деятель. Гзаф терефрин бажарагъ ганвай, уьмуьр­дал кьару, ачух рикI авай, шад, къени къилихрин хъсан инсан. Гьар сеферда Къагьриманан яратмишунри­кай рахадайла, зи рикIел Моцартан тIвар къведа… Чеб жуьреба-жуьре девиррин, дережайрин, милли культурайрин авторар ятIани, заз, Къагьримана яратмишзавай музыкадин кьетIен гуьзелвилиз, къуватлувилиз килигна, адаз «лезги Моцарт» лугьуз кIанзава». Инал чна гъанвай гафарай аквазвайвал, макъаладин авторди Къагьриман муаллим Австриядин бажарагълу композитор Вольфганг Амадей Моцартав гекъигнава. И кьве композитор чеб-чпив гекъигун, зи фикирдалди, дережайрин жигьетдай са зеррени кьан тийидайди хьанва­. Макьаматдикай хабар авай инсанрикай­ гзафбуру зи гафарал къул чIугвада лагьайтIа, заз чиз, зун кIусни батIул жедач. И гафар лугьуналди, зун милли медениятда Къагьриман муаллимдин дережа кIусни агъуз вегьез алахънавач, гьикI хьи, бажарагълу композиторди милли макьаматдин харусенятда гьеле фадлай вичин чка мягькемдаказ кьунва. ЯтIани макъаладин автор тир гьуьрметлу мухбирди са инсан масадав гекъигдай чIавуз и кар са тIимил кьван кьадай тегьерда авун лазим я эхир. Эхь, чи тарихда са бажарагълу кас масадав гекъигнавай дуьшуьшар тIимил туш. И кардин жигьетдай чавай бажарагълу гьикаятчи, алим ва философ Агьед Агъаева вич Маяковскийдив гекъигай Алибег Фетягьован, Максим Горькийди вичиз «XX виш йисан Гомер» тIвар гайи СтIал Сулейманан ва гзаф масабурун тIварар кьаз жеда.

Гила заз инал газет кIелзавай ватан­эгьлияр Моцарт вуч кас ятIа ва ада дуьньядин макьаматдин харусенятда гьихьтин дерин гел тунватIа, куьруьдаказ гъавурда тун дуьз яз аквазва. Вольфганг Амадей Моцарт (1756-1791) Австрия­дин бажарагълу композитор я. Фана дуьньяда анжах 36 йисуз яшамиш хьанатIани, адалай вичелай гуьгъуьниз тарихда сад­рани квахь тийидай дерин гел таз алакьнава. Моцарт 600-лай виниз авазрин автор тирди макьаматдин классикадикай са тIимил хьайитIани хабар авай садазни сир туш. Абурун арадай, кьилди къачуртIа, 14 опера, 41 симфония, 67 соната ва гзаф масабур къалуриз жеда. Инал зун гьеле композитордин вири эсеррикай рахазвач.

Бажарагълу композитор хьиз, Моцарт акьалтIай ажайиб ванцин зи­гьин­дин­ (феноменальная слуховая память)­ сагьибни тир. И кардин патахъай Оль­га­ Ра­зумовскаядин 2008-йисуз чапдай­ акъа­тай «Къецепатан уьлквейрин ком­по­зи­торар» ктабда гьатнавай композитордин уьмуьрдай къачунвай са вакъиади шагьидвалзава. Кьилди къачуртIа, авторди кхьизва: «Вольфганг Амадей Моцарт акьалтIай ажайиб ванцин зигьиндин иеси тир. 14 йисан яшда аваз, ам Римда авай пак Петрдин чIехи килисадиз (собордиз) атана. Ана органдал хашпарайрин ибадатханадин авазрикай сад тамамарзавай. А эсердин нотаяр лагьайтIа, килисадин къуллугъчийри садазни къалур тийиз­ хуьзвай. КIвализ хтайла, Моцарта хуралай­ а эсердин вири макьам нотайралди кхьена. Гзаф йисар алатайдалай кьулухъ макьаматдин алимриз Моцарта кхьей нотаяр хашпарайрин мискIинда хуьзвайбурухъ галаз гекъигдай мумкинвал хьана. Тажуб жедай кар ам тир хьи, Моцарта вичин гъилелди кхьей нотайра гьич са гъалатIни ахъайнавачир».

Ихьтин кьетIен бажарагъдин сагьибдиз сухтаярни тахьана амукьнач. Абурун арадай заз Стивен Сторас, Томас Эт­твуд, Иоганн Непомук Гуммель ва Мо­царт рагьметдиз фейидалай гуьгъуьниз адан юлдаш Констанциядин тIа­ла­бу­нал­ди вич дуьньядин макьаматдин­ классикада тай авачир эсеррикай сад яз гьисабзавай «Реквием» кхьена­ акьалтIарай Франц Ксавер Зюсмайр хьтин ксарин тIварар кьаз кIанзава.

Винидихъ гъанвай делилрай малум жезвайвал, Моцарта дуьньядин макьаматдин классикада тунвай дерин гел са чIавузни алат тийидайди хьанва. Адаз неинки вичин девирдин композиторрин­ни музыкантрин патай еке гьуьрмет авай, гьатта къенин юкъузни, саки 300 йис алатнаватIани, гуьгъуьнин несилри­ни ам чпин руьгьдин муаллим яз гьисабзава. И кар композитордикай Людвиг ван Бетховен, Эдвард Григ, Петр Чайковский, Борис Асафьев, Рихард Вагнер хьтин виридуьньядин макьаматдин классикадин устадри Моцартакай лагьай гафари субутарзава. Винидихъ тIварар кьунвай композиторрикай гьидан гафар кIелайтIани, чаз аквазвайди абуру вирида Моцарт макьаматдай чпин руьгьдин муаллим ва чебни адан сухтаяр яз гьисабун я. Кьилди къачуртIа, Италиядин бажарагълу композитор Джоаккино Россиниди кхьенай: «Зун паталди Бетховен виридакай сад лагьайди я. Амма Моцарт — авай-авачир сад». Алава яз, Моцартаз чи республикадин композиторрини еке тир къимет гузвай ва чпин тIвар адахъ галаз са дережада эцигунин вилик пад кьазвай. И кар субутарун яз, Дагъустандин бажарагълу музыковед Манашир Якьубова 1980-йисуз Махачкъалада чапдай акъатай «Дагъустандин макьаматдин буба» ктабда кхьизва: «Готфрид Алиевич са кIусни дамах гвачир инсан тир. И кардин патахъай заз бажарагълу композитордин уьмуьрда­ хьайи са вакъиа рикIел хкиз кIанзава ва артухан гафар лугьун тавун паталди за а суьгьбет Готфрид Гьасанован вичин меце­лай ийида: «1958-йисуз Моск­вадин П.И. Чайковскийдин тIварунихъ галай концертдин залда зи оркестр галай фортепиано патал 1-концерт тамамарна. Мярекат акьалтIайдалай кьулухъ залдин фойеда зал фадлай зи кIеви дустар тир Тотул Алтунян, Солтан Гьаджибегов, Георгий Будагян ва Отар Тактакишвили­ дуьшуьш хьана. Зи эсердин тарифар авурдалай кьулухъ Георгий Будагяна заз «Гьуьрметлу Готфрид Алиевич! За Куь гуьзел концертдиз лап рикIивай яб гана. Квез аферин. Завай, гьич са шакни алачиз, пианист яз, Куь тIвар Сергей Рахманинов хьтин, композитор яз Вольфганг Амадей Моцарт хьтин магьир устадрин тIварарихъ галаз са жергеда эцигиз жеда», — лагьана. Авайвал лагьайтIа, адан гафар заз хуш хьанач ва за адаз ихьтин жаваб гана: «Гьуьрметлу Георгий Ервандович! Рахманиновни Моцарт дуьньядин макьаматдин классикадин лап мягькем дестекар я. Заз абурув агакьун патал, гьикьван алахъунар авуртIани, вири уьмуьрни бес жедач».

Инал Манашир Абрамовичан ктабдай гъанвай чIук кIелайла чаз аквазвай­вал, Моцартан тIварцIихъ галаз вичин тIвар са жергеда эцигунихъ галаз гьатта­ Дагъустандин пешекар макьаматдин­ бине кутур ва вичелай гуьгъуьниз Дагъла­рин уьлкведин макьаматда квахь ­тийи­­дай гелни бажарагълу сухтаяр тур Гот­ф­рид Алиевич Гьасановни рази тушир.

За инал мад сеферда тикрар хъийиз­ва ва кIелзавайбур зи гъавурда дуьздаказ гьатун тIалабзава: Къагьриман Меликович зи муаллимрикай сад я ва адан теснифатдиз за еке къимет гузва. Зун жуван макъаладалди са патан хатурни хаз алахънавач. Акси яз, за неинки са Къагьриман муаллимдикай, гьатта лезгийрин макьаматдин харусенятдин маса векилрикайни кхьизвай ксаривай гекъигу­нар кьадай жуьреда авун тIалабзава, гьикI хьи, куьне авур гекъигун кьан тийи­дайди хьайитIа, и карди абурун теснифатдиз пис патахъай таъсир авун мумкин я.

Гьуьрметлу газетризни журналриз макъалаяр рекье твазвай стхаяр ва вахар! Ша чна чи макъалаяр респуб­ли­­кадин СМИ-риз рекье твадалди вилик абур мад сеферда кьиляй-кьилиз кIел хъийин ва чна чизни-течиз рехъ ганвай­ гъалатIар туькIуьр хъийин. Гекъигунар ийидай чIавуз, макьаматда гьар са касдиз вичин чка авайди рикIелай ра­къур тавуна, абур сад-садав кьадай жуьре­да ийиз алахъин. Эгер чна ихьтин гъалатIриз рехъ тагуз хьайитIа, чи макьаматдин харусенят акваз-акваз вини дережадиз хкаж хъжедайдал шак алач.

Эдуард Ашурагъаев