Гьабибан хва Ширинбег гьажи Мирзоев — Ахцегьа жуьмя-мискIиндин имамдин куьмекчи, чкадин медресадин муаллим, араб чIалал гъилин хатIаринни куьгьне чапдин, гьатта Кеферпатан Кавказда авачир хьтин чIехи ктабхана кIватI хъувунвай ва и кардал ашкъилудаказ машгъул кас.  Адакай ва вичин хсуси кIвале тешкилнавай гъилин хатIарин надир коллекциядикай чна виликрайни са шумудра кхьена, чи кIелдайбуруз хъсандиз чизва.

Халкьдин къадим милли тарихдин, девлетлу медениятдин ирс кIватIунал, гьакI куьгьне ктабар туькIуьр хъувунал ва кIелиз алахъунал машгъул ам ва адан ктабхана Дагъустандилай къецени машгьур я. Гъиле кьунвай кар лайихлудаказ кьиле тухунин мураддалди Ширинбег муаллимди (Ахцегьа адан тIвар гьуьрметдивди гьакI кьазва) Дагъустандин, гьатта Азербайжандин, Туьркиядин шегьеррани хуьрера къекъвез­, милли тарихдин ктабар жагъур хъийизва ва куьгьне къайдайрин чернилар-рангар, чарар ахкваз, вичиз араб каллиграфиядин искусство чирнава. Баркалла!

Ширинбег гьажидихъ галаз мукьувай таниш жез мугьманвиле ва адан надир, девлетлу ктабханадиз (1500-дав агакьна гъилин хатIаринни куьгьне чапдин ктабар ва гзаф кьадар гьар жуьре манадин куьгьне документар ава эхир) итиж ийиз, Дагъус­тандай, гьатта араб уьлквейрайни адан кIва­лахдик шерик алимарни пешекарар къвезва. Мугьманперес иесиди абур гьамиша хушдиз кьабулзава, ктабхана кIватIунихъ галаз алакъалу итижлу суьгьбетар ийизва, тIуьн-хъунал­дини ксудай чкайралди таъминарзава. Месела, 2023-йисан августдиз тарихдин илимрин доктор Замир Закарияевани адахъ галаз санал кIвалахзавай алим, тарихдин илимрин кандидат Шамил Шихалиева саки кьвед-пуд гьафтеда Ширинбеган кIвале-ктабханада илимдин кIвалах кьиле тухвана: ана вуч ава-авачтIа чирна, гьар са экспонатдиз рекъем-нумра гана, каталог туькIуьрна. Гъилевай йисан октябрдиз, Саудрин Аравиядин Мекка шегьердай атана, Дербентда Ислам диндин конференцияда иштиракзавай кьве алимди Ширинбег муаллимдал кьил чIугуна, абур адан ктабрин коллекциядихъ галаз мукьувай таниш хьана.

И йикъара Ширинбег гьажидин коллекция Ахцегь Мирза-Алидин машгьур ктабханадин (ана 500-далай гзаф ктабар авай лугьуда) ядигарралди алава хъхьанвайдакай ван хьайила, ингье чнани адахъ галаз нубатдин сеферда суьгьбетзава.

— Ахцегьа Аскар Сарыджадин тIвару­нихъ галай изобразительный искусствойрин­ школадин директор, зурба алим ва шаир, къази Мирзе-Алидин неве (птул) Мегьамедзериф Гьажиеван кIвале вичин ата-бубадин библиотекадин ктабрикай амайди чиз, за адаз, чи халкьдин къадим ирс санал кIватI хъувунин макьсаддалди, нумра-лишан яна, къайгъударвилелди хуьзвай ктабар къалурна, — суьгьбетзава коллекционерди.

— Заз якъин чида хьи, куь кIвале чIехи алимдин арифдардин библиотекадин ктаб­рикай ама. Абур къенин йикъалдини чинебадаказ хвенвай куь бубайриз — рагьмет! Чавай а ктабрин иеси къахрагъариз жедани? Квез абур кIелдай, менфят къачудай кас авани? Ваъ. Садазни акван тийиз, мурсу кьуна, гьакI чIур жезва чи халкьдин ирс. Ина лагьайтIа, ваз аквазва: гьахьтин ктабар чна саламатдиз хуьзва, къайдадиз хкизва, виридаз ашкара жезва… — гъавурда акьадайвал лагьана за адаз.

— Вун гьахълу я, стха, — разивилелди жаваб гана касди.

— АкI ятIа, ата-бубадин вуч аматIани, Аллагь патал, халкь патал хьуй лагьана, иниз хкваш, — инандирмишдай тегьерда та­­­­вакъу авуна адаз. Ваъ лагьанач касди. Гьа юкъуз,­ вуч аватIани, хкана, зав вахкана: гъилин хатIарин 40 ктаб (абурук къуръанар, диндин­ манадин, араб грамматикадин­, араб ва фарс чIаларал кхьенвай шиирринни поэмай­рин кIватIалар квай) ва гьар жуьре манадин са кьадар документар. Пара кьадар сагърай! Мирза-Али 25 йисуз «Ахты-пара» азад обществодин кьилин къази-судья тир эхир, гьавиляй документар­ асул гьисабдай шариатдин суддин къарарар я, гьакI астрономиядин календарар, кьилдин­ ксарин чарар. Бязи ктабар а макъамда Франциядай гъизвай чарарал ширван къайдадин гъилин хатIаралди пара гуьзелдиз кхьин хъувунва.

Чи дикъет Ширинбег гьажиди къалурай «Минхадж» (араб чIалай таржума – «Рехъ») ктабдал желб хьана. Вучиз лагьайтIа, Хиджрадин, яни мусурманрин календардин 1200-йисуз (исятда чна амалзавай Григориан календардай 1785-1786-йисар) кхьенвай и шииррин чIехи кIватIалдин чарарин къерехра (поля) тарихдин малуматар ава.

— «ГхантIара» (Арабистанда са къых я. Араб чIалан девлет ва къешенгвал къалур­завай шиирар гьа къыхан тахтайрал атIана тунвай лугьуда) тIвар алай, Хиджрадин 1245-йисуз кхьин хъувунвай (кхьин хъувун­вай касдин тIвар алач) и ктаб аку, — ада кьа­цIалай тумаждин жилдер алай са куьгьне ктаб къачуна, — им гьеле Исламдилай виликан девирдин шииратдин ктаб я. Ина машгьур Антара шаирдин ва Исламдилай виликан девирдин арабрин маса шаиррин эсерар гьатнава. Вичин вахтунда Азербайжандин алим ва писатель Абас-Къуьли Бакиханова Мирза-Алидиз багъишна, къе чав агакьнавай и надир ктаб акурла, «Лап куьгьне шииррин тамам кIватIал сифте яз аквазва, им авайни-авачир сад я жеди» лугьуз, Арабистандай атанвай алимар лап тажуб хьанвай. Ктаб чпиз ганайтIа, кIанзавай.

Ширинбег муаллимди кIелиз, таржума ийизвай са документдай малум жезвайвал, Молла Ибрагьим Хуьнуьхи (Рутул райондин Хуьнуьх хуьряй я жеди) гьалал зегьметдалди къазанмишайдини гваз Ширван патай хкведайла, Ахцегьа ам вацIалай муьгъ вегьезвай эцигунрал ацалтда. «Заз ихтияр це и муькъуьк жуван пайни кутадай», — лугьуда ада устIарринни фялейрин кьилел алайдаз. ИкI, ихтияр къачуна, вичелай Аллагь рази хьайи касди гьанал кIвалахзавай кьван вири жемятдиз тIуьн гана.

1800-йисан са документдай чаз Мирза-Алидиз Нухада (Шеки) Гьажи Абдулкерим лугьудай алим устаз авайди малум жезва. Маса са итижлу документдай Мирза-Али — къазидин мешверадин (советдин) къурулушдин членар ашкара жезва: Молла Насрулагь эфендидин хва Мегьамед Шериф, Меметан хва Гьажи Къухмаз, Чубанан хва Агъакиши, Абдурагьманан хва Даниял, Мирзадин хва Молла Гьемзет, Хуьнуьхви Молла Ибрагьим, Мурадалидин хва Эмирали, ТIалибан хва Гьажи, Муьгьуьдинан хва Молла Абдулбер (Мирза-Алидин хтул), Рамазанан хва Мугьаммад, Рашидан хва Молла Гьамид, Айдунан хва Молла Шефи, Абдулгъанидин хва Али Агъа.

— Ширинбег стха, гъилин хатIарин куьгьне ктабар кIелиз, инсанриз ашкара ийиз хьанайтIа, хъсан тир…

— Гьелбетда. Амма и кардиз гзаф вахт ва ашкъи-гьевес авай пешекарар кIанда. За, жувалай алакьдайвал, са жуьре кIелзава, абура вуч аватIа чириз алахъзава. ХарапI хьанвай бязи чарар хуьн патал абур цIийи кьилелай кхьин хъийизва. Арабистандай атанвай алимриз къалурайла, «Дагъустандин кьетIен къайдада кхьенва» лагьана, абурувай дуьз кIелиз, тержума ийиз хьанач. Гьахълуни я, абуруз чи чкайринни инсанрин тIварар, бязи маса кьетIенвилер чизвач эхир. Месела, «Ахты» гаф абуру «вах» хьиз кIелзавай…

Малум тирвал, Гьажи Ширинбег Мирзоева неинки гъилин хатIаринни куьгьне чапдин ктабарни документар кIватIзава, хуьзва, гьакIни абурув яратмишунардай тегьерда эгечIзава: абур ни, мус кхьенатIа, квекай ятIа, кьил акъудзава, цIийи жилдер ахкьалжиз, туьхкIуьрзава, кIелиз техжезвай бязи чкаярни чарар вичи кхьин хъийизва. Им, гьакъикъатдани, гзаф вахт ва зегьмет алай илимдин къайдадин еке месэла я.

Мад са месэла. Хъсан я, ада куьгьне­ ктаб­рин девлетлу коллекция — халкьдин мил­ли тарихдинни медениятдин надир ирс, кIватI хъувуна, алакьдайвал вичин кIвале хуьзва. Баркалла, пара кьадар сагърай! Чна и кардин кьисметдикай-гележегдикайни фикирна­ кIанда эхир. ГьикI лагьайтIа, им я кьилди са касдин хсусият туш, я гьевескар са касдин­ мумкинвилерин хсуси месэлани. Чи халкьдин эменни, ирс я. Гьавиляй ам мумкин­ тир хата-баладикай хуьн, гегьеншарун, илимдин­ рекьелди ахтармишна­, халкьдин хийирда эцигун патал, зи фикирдалди, выставкадинни реставрациядин залар, гьатта паталай атана, ана илимдин кIва­лахдал машгъул жедайбур патал са гъвечIи мугьманханани галай къулай дарамат чара авун важиблу я. Умудлу я хьи, райондин кьиле авай ксари и месэлани вичин дикъетдик кутада.

Эхь, къадим Ахцегьар виликдай зурба­ алимрин макан, лезги цивилизациядин мер­кез хьайиди я. Яд аваз хьайи вирериз яд хкведа лугьудайвал, Ахцегьрин виликан маш­гьурвал арадал хкведайдахъ чун инанмиш я.

Дашдемир Шерифалиев