Инсандин яшайишни   тIебиатдин гьа­лар, вакъиаяр  гьамиша сих  ала­къада аваз хьайидакай, заз чиз, кьетIендаказ къейд авун лазим къвезвач. И алакъадин важиблувал зурбади тирдакай  дуьньядин халкьарихъ авай кьван адетри, мисалри шагьидвалзава.

Гьеле чи асир алукьдалди яшамиш хьайи феръаванрин девиррилай  тIебиатдин вакъиайрикай хабар авай ксар дуьнья гьялзавайбур, яни гъиле зурба, гьатта суь­гьуьрдин  къуват авайбур  яз гьисабзавай. Дегь девиррин грекри ла­гьайтIа, гьавадин гьалар дегиш жезвайвал виликамаз чирдай илимдин  — метеорологиядин бине кутунай, цифер ва гарар, тIурфанар ва марфар гьикI ва мус арадал къвезвайди ятIа, ахтармишиз башламишнай.

Россияда тIебиатдин гьаларикай виликамаз хабар гудай къуллугъ адарал атай югъ 25-апрель яз гьисабзава. Тахминан кьве асир  идалай вилик, 1834-йисан 25-апрелдиз император I Николаян буйругъдалди чи уьлкведа Адетдин маг­нитно-метеорологиядин обсерватория кардик кутунай. Адахъ уьл­кведин мулкунал 6 филиал, абурукай сад ла­гьайтIа Кавказдани авай. Са тIимил вахт  алатайла,  1840-1845-йисара  метеопостар ва метеостанцияр Дагъустандани эцигиз башламишна. Гьа икI, Дагъустандин гидрометеорологиядин къуллугъ арадал атана 141 йис  тамам хьанва.

Гьавадин гьалар гьихьтинбур жедатIа виликамаз лугьун — им гидрометеорологрин тек са везифа туш. Абуру, духтурри хьиз, чилин не­­фесдихъ яб акалзава, накьвадин, гьавадин, цин  чимивал алцумзава, жуьреба-жуьре ахтармишунар ийизва ва Чилин гьалдикай хабар гузвай делилар  раижзава — гьавадин тарих кхьизва. И делилар га­лачиз алай аямдин инсаниятдин яшайиш гьатта фикирдиз гъун четин я.

АкьалтIай важиблу ва итижлу, гьа са вахтунда ажайиб  пешедин сагьибар тир метеорологрин кIва­лах­дикай, гьакIни  республикадин тIебиатдин кьетIенвилерикай чаз  и мукьвара Дагъустандин ЦГМС-дин — “Кеферпатан-Кавказдин УГМС” ФГБУ-дин филиалдин начальник, РФ-дин лайихлу метеоролог Абдулгьалим  Мегьамедгьуьсейнович  Дадашева   суьгьбетна.

Абдулгьалим  Дадашев  Сулейман-Стальский райондин Испикрин хуьре дидедиз хьана, юкьван школа акьалтIарайдалай кьулухъ, 1979-йисуз Таганрогдин В.Д.Калмыкован тIварунихъ галай   радиотехнический институтдик экечIна. 1981-йисуз СССР-дин Госгидрометдиз — Азербайжандин УГМС-диз  ва анайни Дагъустандин зональный гидрометобсерваториядин отделдин начальниквиле рекье туна.  Гьа икI, Абдулгьалим Мегьамед­гьуь­сей­­новича  гидрометеорологиядин хиле кIвалахиз 37 йисалай артух вахт алатнава.

Къейд ийин, Россиядин виридалайни “яшлубурукай” сад тир Да­гъустандин гидрометеорологиядин ва элкъвена кьунвай тIебиатдал да­тIана гуьзчивал авунин  центрадин  (Дагъустандин ЦГМС) 12 метеостанцияди асирдилай артух вах­тун­да кIвалахзава, Ахцегьа, Дербентда, Къизлярда, Махачкъалада, Буйнакскда ва Хунзахда авайбурун тарих лагьайтIа, тахминан 175 йисав агакьзава. И девирда тухванвай ахтармишунри  республикадин тIебиат­диз талукь делилрин вичиз тешпигь авачир кIватIал арадал гъанва.

Алай вахтунда республикада, гьакIни Каспий гьуьлуьн Россиядин сектордик акатзавай мулкунал  гьавадин ва цин гьалар ахтармишунал метеорологиядин 20, гидрологиядин 27 ва агрометеорологиядин  3 пост ва аэрологиядин 1 станция машгъул я. Къейд ийин, меркездин патав гвай “ЧIулав къванер” чкада авай  и станция  Россиядин кьиблепата авай сад я.

• Абдулгьалим Мегьамед­гьуьсейнович, метеостанциядин ва метеорологдин кIвалах квекай ибарат я?

— Метеостанцийрал датIана кIва­лахун лазим тир электронный тадаракар ала. Инал къейд ийин, рес­публикада чи кIвалахда виридалайни четин месэла эквер мукьвал-мукьвал хкатун я. Гьар пуд сяти­нилай са сеферда станциядин къуллугъчиди, махсус майдандал экъечI­­­на,  гьавадин уьлчмеяр: гьавадин ва накьвадин чимивал, гьавадин давление, ламувал, къвайи марфарин кьадар, ракъинин нурлувал, гарун йигинвал ва ам физвай пад ахтармишун лазим я. Вири и делилар, махсусдаказ кхьена хсуси алакъадин каналрай чи центрадив агакьарзава. Прогноз жезмай кьван гьахълуди хьун патал гьакIни атмосферадин вини къатара радиозондирование ийизва. Идалайни гъейри, чна гьуьлуьз талукь делиларни кIватIзава, тIурфа­нар жезвайдакай виликамаз  хабар гузва, агрометео ва вацIариз талукь прогнозар туькIуьрзава.

Ахтармишунрин нетижада ­Да­гъустандин синоптикри 12 сятинин ва 3 суткадин прогнозар гьа­зурзава­.

• КIватIзавай кьван делилар гьиниз физва?

— Вири дуьньяда делилрин анжах пуд центр ава: Обнинскда, Вашингтонда ва Мельбурнда. И пуд станцияди датIана делилар гьялза­ва, дегишарзава. Чна кIватIза­вай­бур Ростовдин ФГБУ-диз рекье тваз­ва. Абурун сайтдай  — www.­yug­meteo.donpac.ru  —  квез гьавадиз, гьа жергедай яз Дагъустандиз  талукь вири делилар жагъида.

• Чи телефонра ва приложенийра къалурзавай делилар гьахълубур яз гьисабиз жедани?

— Ваъ, ана авай делилар гьахълубур яз гьисабиз жедач, гьикI ла­гьай­тIа, ягъалмишвилер мукьвал-мукьвал жезва. Месела, чи республика, гьуьлуьн патав ва дагълух чкада хьун себеб яз,  гарарин регионрик акатзава. Амма анра  и терефдиз фикир гузвач. Телефонра жезвай прогнозар алишверишдин къуллугъри  реклама хьиз эцигзавайбур я.

• Прогнозда гьавадин гьа­къи­къи чимивал кьилди ва «гьисс ийизвай чимивал» кьилди къалурун вуч лагьай чIал я?

— И делил ламувилелай аслу я. Махачкъалада, адет яз, марфар авачир йикъара гьавадин ламувал 60-70 процентдиз барабар жезва. Гьуьм авайла — 95%. Им, гьелбет­да­, инсандин сагъламвал ва къумбарвал патал хъсан делил туш. Месела,  Москвадин 10 градус чимивал чи республикадин 0 градусдиз барабар я. ГьикI лагьайтIа, ана ламувал 30-35 процентдинди я. Сибирда — мадни тIимил, 20-25%. Вирида­лайни къулай ламувал ла­гьай­тIа 40-55 процентдиз барабар я. Гьикьван ам виниз хьайитIа, гьакьван нефес чIугваз четин я. Ва гьакьван гзаф мекьивал гьиссда  беденди.

• Мад гьихьтин ахтармишунар ийизва куьне?

— Элкъвена кьунвай тIебиат ахтармишдайла чна гьавадин чиркинвилиз, радиациядин дережадиз, углеводородар ва фторидар хьуниз фикир  гузва. Чна вири и делилар Ма­хачкъаладин администрациядив агакьарзава, амма эгер виле акьадай хьтин дегишвилер аватIа, Гьукуматдиз ва МЧС-диз хабар гузва­.

Махачкъалада гьава чиркин хьунин  асул  себеб транспортдин такьатрин газдик квай зиянлу шейэр я. Гьа са вахтунда, чахъ бес кьа­дар­ паркар, тарар авач. И жигьетдай чун СКФО-да виридалайни чIу­ру гьалда авай регионрик акатзава.

• Сад-кьве гьафте вилик кумаз гузвай прогнозар гьакъикъатда гьахълубур жезвани?

— Виридалайни дуьзбур, гьелбетда,  2-3 суткадинбур я, амма яргъал вахтунинбурни  90 процент ва мадни гзаф дуьшуьшра гьахълубур жезва. Алай аямдин электронный техникади чаз гьахьтин мукинвал гузва. Идалайни гъейри, чи синоптикриз  “гьавадин гьисабунар” жезмай кьван дуьздаказ ийидай формулаяр, къайдаяр чизва.

• Эхиримжи йисара Каспий гьуьл кьулухъди фин себеб яз агьалийрик къалабулух акатнава. Яд вучиз тIимил жезва? Белки, бязи пешекарри гиманзавайвал,  ам Арал­дин гьуьлуьхъди  хъфиз­ва­тIа?

— Виликдай Аралдин гьулуьн яд Каспийдиз  атана лугьудай фикир авайди тир, гуя и гьуьлерихъ чилин­ деринрай тир алакъа ава. Эхь, а гьуьл Каспийдилай кьакьанда ава, ам­­ма, гьакъикъатда, Аралдин гьуьл кьурунин себеб масад я: а мул­кара гегьенш майданра памбаг цазвай. Идалайни гъейри, Къаракъумдин къанал эцигайла, са кьадар яд Каспий гьуьлуьхъ элкъуьрна.

• Яни Каспий гьуьлуьн кьисмет кьурай Аралдин гьуьлуьн хьтинди хьун мумкин тушни?

— Каспий гьуьлел кьиле физвай гьерекатар тIебиибур я, ина къалабулух акатунихъ  себеб авач. 2012-йисалай Каспий гьуьлуьн дережа тахминан 80 сантиметрдин аватнава,  бязи чкайра, месела кеферпата — мадни гзаф. Мисал яз, къазахри эхиримжи йисара гьуьл чпин па­тай тахминан 200 метрдин кьулухъ фенва лугьуз арза-ферзе ийизвай. Ана гьуьлуьн къерех кьериди я — са метридилай дерин тушиз. Ида­лай­ни гъейри,  гьуьлуьз къвезвай  цин кьадарни тIимил хьанва. Гьуьл  80 процентдив агакьна  целди таъминарзавай Волга вацIа яд кьадардилай тIимил хьана им пуд йис я. Чи вацIарани  яд бес жезвач.  Ме­села, Самур вацIа авайди 6-7 кубометр яд я, гьа са вахтунда хьана кIанза­вай кьадар 18-20 кубометрдиз барабар я.  Дагълара живер, марфар авач. Ихьтин гьалар эхиримжи 5 йисан вахтунда арадал атанва ва  къвердавай гьалар къизгъин жезва­.

Аралдин кьисмет тикрар хьуникай, яни гьуьл кьурунин мумкинвиликай рахайтIа,  им, зи фикирдалди­, гьич мумкин кар туш. Пешекарри мумкинардач. ГьикI лагьайтIа, гьеле гиламаз алимри, пешекарри Сибирдин вацIар Каспийдихъ элкъуьрунин месэла мукьвал-мукьвал къа­рагъарзава. Къазахстандини и проектдин тереф хуьзва.

• Белки, и кардин себеб дуьньядин тIебиат гегьенш майданра чими хьунин месэладихъ галаз алакъалу ятIа?

— Инани вири фикирар сад туш. ТIе­биат чими хьуникай рахайтIа, къейд ийин, Дагъустанда  и кар иллаки кьатIуниз жеда. Исятда циклический гьерекат кьиле физва. Эгер виш йисан вахтуниз вил ве­гьейтIа, — чими хьун авач, эгер агъзур йисаз килигайтIа, дегишвилер аквазва. МуркIадин гьамбарар 30 процентдив агакьна цIразва. Месела,  Чукоткадин Анадырь шегьер­да вири кIвалер муркIада акIур­на­вай дестекрал  эцигнавайбур я. Ана гьавадин чимивал гатуз 20-22 градусдилай виниз жезвайди тушир, амма алатай йисуз 30 градусдив агакьна. Нетижада вири кIвалер па­тахъ хьана. Амма муькуь патахъай­ килигайтIа, Россия патал им хийир­лу кар я — кеферпатан гьуьлуьн рехъ ачух жеда.

• Амма эгер акI давам хьайи­тIа, чи чкайра зурба кьурагьвилер хьун мумкин тушни?

— Эхь, гьакI я. Гьавиляй тамар хвена кIанда. Тамар хьайила, була­харни жеда, чилни къумлухдиз элкъведач. Иллаки чи республикада и месэла хциз акъвазнава — республикадин кеферпата хуьруьн майишатдин чилер къумлухриз элкъуьнин къурхулувал аваз гзаф йисар я…

• АкI ятIа, надир Самур там кьурун тавун патал чиликай яд хкуддай ихтияр тагузвай хуьруьнвийрин гъавурда акьун тавун дуьз яни?

— Зи фикирдалди, инсанри чилин деринда авай ятар хкуддай ихтияр тагун дуьз  туш, гьикI лагьай­тIа, Азербайжанди и яд хкудиз гзаф йисар я. Чнани, къейд ийин, абуру хкудзавай цин кьадардиз талукь делилар датIана истемишзава ва абуру агакьарни ийизва.

• А делилар гьакъикъибур я лугьуз жедани?

—  Гьелбетда, чна спутникдай гуьзчивалзава эхир. Ана алцурардай мумкинвал авайди туш — вири якъиндаказ аквазва. КьепIир-Къазмайрин плотинадални чи пешекарри суткадин кьиляй-кьилиз цел гуьзчивалзава. ВацIа авай ядни гьакI я, яни, исятда виликдай хьиз туш.

• Чилин деринра авай гьавиздин яд тIимил хьайитIа, чилин винел алай экосистемадиз зурба зарар хьун мумкин тушни бес?

—  Кар ана ава хьи, и гьавиз чилин лап деринда  ва ядни ана лап гзаф ава, гьаниз килигна, инсанри хкудзавай  кьадар виле акьадайди туш. Амма, гел галачиз, гьелбетда, са шейни жезвайди туш. 150 йис кьван алатайла гьалар четинбур хьун мумкин я, амма исятда ахьтин хаталувал авач.

• ЯтIани, сергьятдин патав гвай Билбил-Къазмайрин, Тагьирхуьруьн-Къазмайрин буругърин ятар эхиримжи йисара чиркин хьанва, агьалияр четин гьалда гьатнава…

—  Мумкин я, ана Азербайжандин патай, сергьят тирвал, гъвечIи къуюяр гзаф хьанва ва абуру таъсирнава. Цихъ галаз алакъалу месэла хциди ва кьил-кьилеллаз гьялна кIанзавайди я, гьелбетда.

• Махачкъаладин «Ак-Гель» вире гзаф кьадарра аваз   балугъар кьинин себеб вуч я, куь фикирдалди?

— Вир элкъвена эцигнавай кIва­лери кьунва, талукь яз, кьиле тухуз­вай эцигунрин кIвалахри экосистемадиз таъсирзава. Идалайни гъейри, эгер виликдай вириз шегьердин къаналдай михьи яд къвезвайтIа, гила и рекьер агалнава, яд къведай­ чка амач. Гьаниз килигна,  ана, гьа­йиф хьи, пашман гьалар арадал атанва.

• Гидрометцентрадин къуллугъчийрикай вуч лугьуз жеда?

— Гидрометеокъуллугъда  виниз тир дережадин чирвилер авай, хкянавай рекьиз вафалу  пешекарри кIвалахзава. ЧIехи пай чи къуллугъчийри Россиядин Антарктический экспедициядик кваз зегьмет чIугуна ва и кар давамни ийизва,  акьалтIай четин шартIара авай “Сулак-Высокогорная” станциядал, “Тюлений” островдал суткайралди вахта кьиле тухузва. Абуру гьакIни Сочидин Олимпиададиз гидрометеорологиядин рекьяй къуллугъна.

• Маналу суьгьбетдай сагърай!

Жасмина  Саидова