Советрин Союздин кьушунри баркалла къазанмишай, Ватандин винел атай чапхунчийриз рикIелай тефидай ягъунар кьур ва абур магълуб авур женгер тарихда гьатнава. Абурукайни сад, лап кар алайди, Гъалибвилин бине кутурди Курскдин женг яз гьисабзава ва гьар йисуз и вакъиа чи уьлкведа къейдни ийизва. Тарихчийри ам пуд паюниз пайзава: Курск оборона авунинди (5-23-июль);Орловский женг (12-июль-18-август); Белгороддинни Харьковдин гьужумдин женг (3-23- август).

Дяведин тарихда тестикь хьанвайвал, 1942-43-йисарин хъуьтIуьз Сталинград патал кьиле фейи женгера Яру Армиядин гьужумдикди фашистрин гзаф кьушунар барбатI хьанай. И карди ажугъламишай немсерин кьушунри Рагъ­экъечI­дай патан Украинада нубатдин гьужум кьиле тухвана ва абур хейлин мензилриз виликди атана. Идал бес тахьана, немсерин командование гатуз советрин кьушунрал мадни зурба гьужум тешкилунин къастунив ацIанвай ва ада вижевай гьазурвилерни акунвай. Душманди Курскдин дугадин сергьятра 50 дивизия (гьа гьисабдай яз танкарин 16 дивизия),танкарин 2 бригада, 3 батальон, 10 агъзурдалай виниз минометар ва тупар акъвазарнавай. Аскеррин, офицеррин кьадар 900 агъзурдалай алатнавай. Идалай гъейри, къваларив мадни 20 дивизия гьазурнавай. Фашистрин фикир сад тир: хабарсуз гьужумна, Яру кьушунриз вири жуьредин яракьрай жезмай кьван гзаф зиян гун ва ахпа, гьалкъада туна, абур къирмишун, тахьай мисал авун. Военный операциядизни “Цитадель” тIвар ганвай.

Советрин халкьдин бахтунай хьиз, и вагьши, инсафсуз план кьилиз акъатнач. И кардани чи разведчикрин гьерекатрилай гзаф крар аслу хьана. Абуру Генеральный штаб ва талукь командирар Гитлеран генералри туькIуьрзавай планрикай, фашистрин кьушунар кIватI жезвай чкайрикай, алава яз хквезвай частарикай вахт-вахтунда хабардарна. Разведчикрин ва фронтдин сергьятра сенгерар кьунвай советрин армийрин командующийрин хабаррал асаслу яз Верховный Главнокомандующий И.Сталин кьиле аваз Яру Армиядин командованиди фашистрин гьужумдиз акси план туь­кIуьр­на ва Центральный, Воронеждин фронтрикай ибарат группировка арадал гъана.

Адан къурулушда 1,3 миллион кас, 20 агъзурдав агакьна тупар ва минометар, 3300 агъзурдалай виниз танкар ва 2650 самолет авай. Центральный фронтдин ( командующий — армиядин генерал Константин Рокоссовский) кьушунри Курскдин кеферпад ва Воронеждин фронтдин (командующий — армиядин генерал Николай Ватунин) кьушунри кьиблепад хуьн лазим тир. Генерал-полковник Иван Конев кьиле авай фронтди Курскдин вилик акъатнавай зурба кьуьнт хуьзвай.

Шегьердин патарив сенгерар кьунвай вири кьушунриз душмандин гьужум викIегьвилелди акъвазунин, фашистрин аскерарни, техникани барбатIунин ва ахпа, душман гьалдай фейила, адал гьужум авунин тапшуругъ ганвай.

Фашистрин армийрин “Центр” тIвар ганвай дестедин коман­дующий генерал-фельдмаршал Г.Клю­­гедин регьбервилик кваз душманди Орелдин ва Белгороддин районрай 1943-йисан 5-июлдиз чи сенгеррал гьужумна. Орелдихъай чи кьушунрин винел генерал-фельдмаршал Гюнтер Ханс фон Клюгедин ва Белгороддин патахъайни генерал-фельдмаршал Эрих фон Манштейнан группировкаяр атана. Самолетар, танкар, тупар, минометар кардик акатна. Душманди фикирнай жеди, ихьтин къуватдин ху­ра­ Яру Армиядин аскерривай акъваз жедач, амма уьтквем, ви­кIегь, бажарагълу, тежрибалу маршалар Г. Жукован, А.Василевскийдин, армиядин генералар тир К.Рокоссовскийдин, Н.Ватунинан, И.Коневан ва маса командиррин регьбервилик кваз чи частари душман “хъсандиз” къаршиламишна. Фашистривай ерли виликди къвез хьанач.

Военный тарихчийри къейдзавайвал, 12-13- июлдиз чи 3, 9, 11, 61, 63-армийри фрицрин сенгеррай пад акъудна ва виликди гьерекатна. Белгороддин кеферпата, ракьун рекьин Прохоровка станциядин районда кьве тефдихъайни 1200 танкуни иштиракай  зурба, садрани тахьай хьтин женг кьиле фена. Югъди сада-садаз гуьлле гана, нянихъ элкъвейла, гуьллеяр куьтягь хьайи­ла, аскерар, танкистар гъилералди кукIунриз акъатна. Гьа и са юкъуз чи кьушунри немсерин 10 агъзур аскер, 400 танк ва маса техника тергна. Фашистар эхир чпи кьунвай сенгерар оборона авуниз мажбур хьана, амма идакай абуруз куьмек хьанач. 26-июлдиз фашистар Орловский сенгер туна, катуниз мажбур хьана. 29-июлдиз Волхов, 5-августдиз Орел азадна. 18-августдиз советрин кьушунар Брянскдив агакьна.

РагъакIидай патан фронтдин Центральный ва Брянскдин фронтрин кьушунри “Кутузов” тIвар ганвай операция кьиле тухвана ва душмандин Орел шегьердин къваларив гвай группировка кукIварна.

Вири жуьредин женгера чи кьушунриз гьавадин 2 ва 17-армийри еке куьмек гана. 1943-йисан 23-августдиз Яру Армияди фашистрин кьушунар 140-150 километрдиз РагъакIидай патахъ гадар хъувуна. Советрин чешмейрин делилралди, Курскдин женгина душман хкянавай 30 дивизиядикай, гьа гьисабдай яз танкарин 7, 500 агъзурдалай виниз аскеррикайни офицеррикай, 3,7 агъзур самолетдикай, 3 агъзур тупуникай, минометрикай магьрум хьана. Советрин кьушунризни зурба зиян хьана. Курскдин и инсафсуз женгина чи 863 агъзур аскер телеф, 6000 танк терг хьана.

Ихьтин жуьредин телефвилер, къурбандар арадал атанатIани, Яру Армиядин кьушунри къазанмишай гъалибвили гуьгъуьнин женгер ла­йихлувилелди тухуниз куьмек гана.

Къейд авун лазим я хьи, Курскдин женгина дагъустанвийрини кьегьалвилер къалурна ва умуми гъалибвилик чпин пай кутуна.

Нариман Ибрагьимов