Хипехъанвал

Куьчери хипехъанвилел Дагъустанда къадим заманайрилай машгъул я. И къай­­дада чи бубайри, чпин гьайванар мекьи ва гишин хъуьтIерикай къутармишунин мураддалди, дагълух гирвейрилай алудиз, Шеки-Ширвандин къишлахра хуьзвай. Советрин девирда Ахцегь райондин суьруьяр Белиждин ракьун рекьин станциядал кьван яхдиз, ахпа ра­кьун рекьяй Азербайжандин Мугъандин чуьллериз тухуз-хкиз хьана. Гила яхдиз Дербент ва пар чIугвадай машинраваз Кочубей зонайрин къишлахрал тухузва. РД-дин хуьруьн майишатдин министерстводи къейдзавайвал, регионда къишлахар ва хипехъанвал артмишдай комплексар вилик тухун патал саки 6 млрд манат серфдайвал я. Ида цIийи шар­тIара куьчери хипехъанвилин менфятлувал хкажун ва и хел вилик тухун патал гьу­ку­матдин куьмек герек тирди успатзава.

Пешекаррин гьисабунралди, Дагъустанда вад миллиондив агакьна авай гъве­чIи карч алай (МРС) ва са миллион ири карч алай (КРС) гьайванрикай кьве миллион кьван лапагарни агъзурралди къара­малар йиса кьведра куьчарзава. Гьелбетда, им пулдин ва зегьметдин еке такьа­тар серфунихъ галаз алакъалу акьал­тIай четин месэла я. Росстатистикадин 2020-йисан 1-январдин делилралди, Ахцегь райондин вири жуьре майишатра 76 015 куьлуь карч алай (абурукай 64254 диде-хипер я) ва 14991 ири карч алай (9209 — ацазвай калер) гьайванар ава. Абурукай райондин СПК-ринни КФХ-рин 71178 МРС-ни 5775 кьил КРС цIи Дербент ва Кочубей зонайрин къишлахриз куьчардайвал я.

• Арген Гьажиевич, чаз чида хьи, гьайванар куьчарун дуьздаказ ва вахтунда кьиле тухунилай, ятахрал алафрин мягькем база ва чубанриз зегьметдинни ял ядай къулай шартIар яратмишунилай гьайванар бегьерлудаказ хъуьтIяй акъатун аслу я. Мус башламишзава куьне гьай­ванар куьчарунин кIвалах? — суал гунилай башламишзава суьгьбет чна райондин УСХ-дин­ начальник Арген  Гьажиевахъ  галаз.

— Аквар гьаларай, — ноябрдин эхирра. Вучиз лагьайтIа, цIи кьурагьвилер хьу­никди­ къишлахра векь авач. Иллаки Ко­чубейда кьуру гарари кьуд патал шим акьулд­на. Гьайиф хьи, тIебиатдин бедбахтвилиз мукьва гьалар арадал атанва. Гьа са вахтунда дагълара, Аллагьдиз шукур хьуй, къалин векь ава ва гьаваярни гьелелиг чими я. Гьавиляй чубанрик гьайванар юзурдай тади квач, абур жезмай кьван яргъалди чкайрал аламукьда.

• Эхиримжи йисара чубанри къишлахрал чпин яшайишдин гьаларин гьа­къин­дай шикаятарзава. Гьалар гьа­къи­къат­дани гьакьван пис яни?

— Авайвал лугьун, шикаятар бинелубур я. Бязи майишатрин зегьметчийри чпин къуватралди са гьихьтин ятIани къулайвилер тешкилзаватIани (чубанрин къазмайрал, ятахрал са бубат гъил эляза­ва: хсуси къуватралди алакьдайвал ремонтзава, михьзава), санлай къачурла, гьа­лар хъсан туш ва гьукуматдин куьмек авачиз электричестводалди, хъвадай целди таъминарун хьтин чIехи месэлаяр гьялизни жедач.

• Ятахрал бес кьадар алафар гьазуриз хьанвани?

— Куьчарзавай гьайванриз килигна, цIи чна Кочубейдин къишлахрал 47654 МРС-дизни 2232 КРС-диз игьтияж патал 1031 тонн векъи ва 237 тонн концентрироватнавай алафар, Дербентдин зонада (ина 23524 МРС ва 3543 КРС жеда) 226 тонн векъи ва 61 тонн концентрироватнавай алафар гьазурун лазим я. Ядай векь ава­чир­виляй хсуси къуватралди гьазурнавай ва гьелелиг маса къа­чунвай затI­ни авач. Алафрин къайгъуда анжах гьайванар чкадал хтайла жеда. Вучиз ла­гьай­тIа, вили­ка­­м­аз гьазурай алафар ятахрилай чуь­­нуьх­зава ва я маса гьайванри хъинезва.­

• Районда хипехъанвал артмишунин карда мадни гьихьтин четинвилерал расалмиш жезва?

— Хипехъанвилин менфятлувал хкажунин карда жинс хъсанарунин месэла иллаки важиблу я. Алай вахтунда анжах Хинерин “Восход” СПК (председатель Бе­хет Магьмудов, суьруьйра авай 4000-дав агакьна гьайванрикай 2500 диде-хипер я) жинс хъсанарунал, тайиндиз ла­гьайтIа, дагъдин атIугъай шартIара дурум гуз жедай машгьур лезги жинс арадал хкунал машгъул я. Мумкинвилер, гьелбет­да, Чеперин, Фия­рин, Луткунрин бязи майишатризни ава. Ам­ма абуруз четинвилерик кьил кутаз кIан­завач.

Дербент зонадин Сиртычдин къиш­лахрал яхдиз куьчардайла, хипер гьялдай рехъ, абур акъвазардай махсус майданар ерли амач: кьуд пад ихтиярсуздаказ кьуна, жугъунра тунва, яшайишдинни алишверишдин дараматар эцигнава. Гьайванар къишлахрал хуьнни ужуз акъваззавач. Ко­чубейдин зонада райондин кIва­чихъ 28906 га чилер галаз, ана 25 майишатди кадастровый къиметдай арендадин гьакъи гуз­ватIа, Дербент зонадиз акъуд­завай 12 майишатди чилерин иесийриз гьайванрин кьадардикай 10 процент чилин гьакъи яз тазва. Ихьтин залан икьрардин шартIарин нетижада райондин ма­йишатар лап зайиф жезва, хипер амукь­завач.

Хипехъанвилин суьрсетдин менфятлувиликай рахайтIа, алай вахтунда хипер анжах са як патал хуьзва лагьайтIа жеда. Сар, хамар саки гадарзава. Ниси хкудун патал нек ахцазмач (и залан зегьмет садазни кьабулиз кIанзавач)… Мад са месэ­ла. Къишлахрал чубанарни абурун хизанар зегьметдин ва ял ядай лап чарасуз шартIарикай магьрум хьуникди жегьилар чубанвилиз къвезвач.

• Гьайванар куьчаруниз гьазурунин, яни ветеринариядинни азаррин вилик пад кьунин серенжемар кьиле тухузвай гьалдин гьакъиндай чун райондин ветуправленидин начальник Вагьидин Абдулгьалимовахъ галазни рахана. Куьне гьалариз гьихьтин къимет гузва?

— Гьайванрин садакай масадак акатдай хаталу азаррин патахъай чи районда гьалар саламат я. ЯтIа­ни, куьчарзавай, гьакI чкайрал аламукьзавай вири гьайванар чи веткъуллугъдин кьетIен гуьз­­чиви­лик ква, — лу­­гьузва ада. — Тайи­нар­­на­вай вах­тара ЛПХ-ярни кваз вири майишатра гьайванриз садакай масадак акатдай азаррин вилик пад кьадай рапар язава, хаталу гьа­­шаратрикай михьун патал гьайванар дарманрай чуьхуьзва ва профилактикадин метлебдин ма­са серенжемар кьиле тухузва. Кьилди къа­чуртIа, къенин йи­къал­ди 17 агъзурдалай виниз къарамала­ризни 42 агъзурдав агакьна куьлуь карч алай гьайванриз сибирдин язвадин вилик пад кьадай ва 22 агъзур къа­рамалдизни 82 агъзур лапагдиз  дабакьдиз­ акси рапар яна­ва. Бруцеллез квани-квачни ахтармишун патал 14 агъзур кьван мала­рилай иви­­­яр къачунва ва икI мад. Эхь, мал­дар­рин­ зегьмет четинди я. Абу­руз шар­тIар­ни тешкилна, месэла­ярни гьялна кIан­да.

Дашдемир  Шерифалиев