Масадан  крариз  къимет  гудалди  вилик, ам  фейи  рекьин  зур  кьванни атIун

Етим Эмин лезги шиират паталди вуж ятIа, гьеле­ адан ктабар басмадай акъатдалди, халкьдиз чизвай­. Гьавиляй Эминан чIалар халкьдин мецера хуьн­ни авуна. Гьелбетда, шаирдин уьмуьрдикай малуматар­, адан чIалар хвейибуру, кхьена кIватIайбуру, шииррин ктабар туькIуьрайбуру, шаирдин уьмуьр ва эсерар илимдин уьлчмейралди тупIалай авур алимри Етим Эминан ирс хуьн, адан жавагьирар несилрал агакьарун патал зурба ва баркаллу зегьмет чIугунва.

Гьайиф хьи, Етим Эминан вичин гъилелди кхьенвай шиирар чал агакьнач (рагьмет хьайи Гъалиб Садыкъидин лугьунралди, са бязи шиирар адан архивда ава). Етим Эминан чапдиз акъатнавай ктабра авай шиирар кьилдин ксаривай кхьенвайбур тирди сир туш. Халкьдин сиверай, кьилдин ксаривай кIватIай шииррик, абур нивай кхьенватIа, гьа ксарин (абурун саваддилай, чирвилерилай, эдебиятдихъ авай яларилайни тIямрилай, нугъатрилай, рикIел тамамдаказ аламукьунилай аслу яз) жуьреба-жуьре гъалатIар акатнава. Шиирра гафар-чIалар, цIарар, гафарин, цIарарин ва бейтерин чкаяр дегишарун, Эминан нугъат ктаб туькIуьрзавай касди вичин нугъатдалди эвезун, пунктуациядин гъалатIар ва маса кимивилер гьалтзава. Ихьтин гъалатIри, гьелбетда, Эминан устадвилиз хас тушир дегишвилер, кимивилер тагъана тунвач.

Амма агъзур сеферда аферин шаирдикай малуматар хвена, къелемдиз къачуна, адан шиирар чал агакьарай ксариз! Абуру авур баркалладин гьар са кар Эминан шиират чирун кьакьандиз — эминоведенидин илимдиз — хкажзавай мягькем кIарар я. Ихьтин къекъуьнар, жагъурунар хьаначиртIа (къуй гьатта гъалатIар квазни!), чун Эминан ирсинивай жедай­.

Гьар йисарин ктабра авай шиирар сад-садахъ галаз гекъигунин анализдай аквазвайвал, ктабар туькIуьр­на чапдиз гьазурай ксарини ктабдилай ктабдалди са кьадар алава дегишвилерни кухтунва. Халкьдин сиверай кIватIай шииррин текстерал пешекарвилелди кIвалах садани тухванач.

Лагьана кIанда, Эминан шииррик акатнавай патан гелер акун, абур Эминан кьатIунрихъ галаз туькIуьриз алакьун, гьар са “туькIуьрун” Эминан ф­и­гъилдив ва устадвилив кьадайвал хьун патал, пешекардиз гзаф шартIар герек я. Сад лагьайди, Эминан “хамуна”, руьгьда гьахьиз, адан дерт-гъам гьисс ийиз алакьун. Кьвед лагьайди, шииратдин сирерикай хабар хьуни, гьатта вич шаирдин алакьу­нар авай кас хьуни кIвалахрин нетижадиз гена хийир­ гуда.

Эминан шииррин ктабар акъудунин кIвалах сифте ктаб акъатай 1927-йисалай къенин йикъалди сиверай кIватIай шииррик квай гъалатIар са ктабдай­ маса ктабдиз куьчуниз элкъвена. 80 йисан къене­ фейи ихьтин кIвалахдин нетижа яз, кIелза­вайбурни гьа гъалатIар квай шииррив вердиш хьана. На лугьуди, абур Етим Эминан гъиликай хкатайбур я.

Революциядилай вилик вахтарин лезги шаиррин эсерар ва а шаиррикай малуматар вири тамамдаказ санал кIватI тавунвайди, кIватIай затIарикни чарадан гъил хкIунвайди цIийиз жагъизвай затIарай аквазва. Советрин девирда чапдиз акъудай шиирар диндин ва нугъатдин гафарикайни цIарарикай михьи авунвайдини литераторриз малум я.

Литературовед, академик Дмитрий Сергеевич Лихачева лагьайвал, вучиз ятIани бес кьадардин чирвилер авачир инсанривай кIватIай затIар чна халисанбурай (оригиналрай) кьазва; амма пешекарди сад-кьве гъалатI туьхкIуьрайла, гьарай-вургьай акъудзава.

“Инкарвал инкар авунин” философиядин къанун галачиз, гьелбетда, илим вилик фидач. Гуьгъуьнай къвезвай гьар сада гьа рекьяй вичелай вилик фейида авур вири крар кьатIунна, абур тупIалай (анализ) авуна, абуруз къимет гана, ахпа вичин рехъ давамарун, гьакъикъат жагъурунин карда цIийи кIарцIиз хкаж хьун герек я. Имни илим арадал атунин­ бинеда авай важиблу принцип я.

Етим  Эминан  уьмуьрдикай  ва шииратдикай  интернетдин  сайтра гзаф  гьуьжетар  кьиле  физва

И кардини, гьелбетда, халкьдин арада Етим Эминаз авай гьуьрмет ва кIанивал къалурзава. Ам­ма гьа са вахтунда чидайдини-течирди акахьзавай, кьил-тум авачир ихьтин гьуьжетри гьакъикъат­дивай гена яргъа ийизва.

Етим Эминан ирс кIватI хъувун, адан шииратдиз талукь къиметар гун, уьмуьрдин бязи делилар успат хъувун давам жезва ва мадни хъжеда. Амма ихьтин гьерекатар кар чиз, гьакъикъатдив кьадайвал авун герек я.

Гьелбетда, Етим Эминан гьар са цIийи шиирди, шаирдикай масабуру лагьай гьар са фикирди, цIийиз жагъай гьар са делилди Эминан халкь шадар тавуна тач.

Гзафни-гзаф паркутар Етим Эминан ирсиникай, адан уьмуьрдикай ва туькIуьрун­рикай авур за кьиле тухузвай кIвалахрал гьалчзава  (месела, “Етим Эмин. Путь к истине”. Ма­­хач­къала, 2002; Етим Эминан “Пагь, чи уьмуьрар…”. Даггиз. — Махачкъала, 2018).

Фейсбукдин чинра Етим Эминан шиират хуьн патал иллаки цIийиз акъатнавай критик Мансур Куьревиди (Низами Абдулгьамидов) зурба зегьметар чIугвазва.

Ингье  а  касди  чал  илитIзавай са  бязи  тахсирар:

Мансур Куьревидин гафарай, 1931-йисуз акъа­тай Етим Эминан шииррин кIватIал Фейзудин Нагъиеваз акунач, вучиз лагьайтIа, Гь.Гьажибегов 1937-йисуз дустагъ авурла, а ктабдин вири тираж тергнай. Анжах Химки шегьерда кьве экземпляр амаз хьана. Абур жагъунни М.Куьревиди зурба сенсациядай кьазва.

Гьелбетда, Химки шегьердай Эминан мад кьве ктаб жагъун — им гьар са кас шадардай вакъиа я, абурун гел жагъурай Мансур Куьревидиз аферин!

И кар зурба сенсациядиз элкъуьруникайни зун гьич рахадачир, эгер и касди масабурал буьгьтенар­ вегьизвачиртIа.

Гьажибег Гьажибегова 1931-йисуз туькIуьрай ва 3000 тираж аваз акъатай Етим Эминан чIаларин ктаб Гь.Гьажибегов дустагъ авур 1937-йисалди гзаф библиотекайриз, кьилдин ксарин архивриз чкIун тавуна амукьнач эхир! Заз чпивай ван хьайивал, и ктаб Гъалиб Садыкъидихъ, Агьед Агъаевахъ, Зиби­юллагь Биримбеговахъ авай. 1985-1990-йисара, Эминан чIаларин ирсинал кIвалахдайла, зун а ктабдихъ галаз Пушкинан библиотекада таниш хьанай. Гьа чIавуз къелемдиз къачур делилрикай гуьгъуьнлай, 2002-йисуз, Е.Эминан уьмуьрдикай ва туькIуь­рунрикай монография кхьидайла, менфят къачунай. Гьатта а кхьинрик Мансур Куьревиди “Лезги газетдин” алай йисан 41-нумрадиз акъатнавай “Химки ше­гьердай жагъун хъувур “Хкягъай чIалар” тIвар алай вичин макъалада къалурнавай сад-кьве гъа­латI­ни акатнай: “Хкягъай чIалар” урусдалди “Избран­ные стихотворения” хьиз ганва (ктабда “Избранные­ стихи” кхьенва), ктаб акъудай идарадиз “Дагестанское книжное издательство” лагьанва (“Даггиз” лугьу­дай чкадал). Идалай гъейри, за делилар къейдзавай­ жуван дафтарда 13 шиирдин чкадал ктабда 12 шиир кхьенвай.

Амма М.Куьревиди ктабда 14 шиир ава лугьуз кIевивалзава. И себебдалди за “адан вилериз ктаб акунач” лугьузвач эхир.

Гьелбетда, са мус ятIани жува лезгидалди авур кхьинар гъилелай хъийидайла, гъалатIар, ахъагъу­нар жезва. Кхьей ва кхьизвай затIарик бязи кимивилерни кумукьзава. Гьавиляй дуьз критикадалди гьакъикъи гъалатIар къалурзавай гьар садаз чухсагъул къвезва.

Мадни а макъалада Мансур Куьревиди кхьизва: “…1931-йисан кIватIалда сифте яз акъатай кьве шиирдин (“Кьве паб” ва “Чан стхаяр, сад арз ийин”) тIварар кьунва, амма а шииррин арада сифте яз акъатай “Гачал гьей!” шиир авач. “Гачал гьей!” шиир, чна винидихъ къалурнавайвал, А.Агъаеваз сифте яз 1931-йисуз акъатайди чизвай, Фейзудин Рамазановичаз чизвач”.

Инал Агьед Агъаев ва М.Куьреви батIул я: “Гачал гьей!” шиир, “Гачал” тIвар алаз, эвел 1928-йисуз Гьажибег Гьажибегова туькIуьрай ва Шагьабудин Мейланован “Эминни Эминан устадвал” — сифте гаф галаз (3-7 чч.), ажам элифбадаваз акъатай ктабда, 12-13-чинра ава.

1931-йисан ктабдиз “Гачал” кьвед лагьай гъилера акъатна: ТIварун стха, Кьве паб, Гачал, Къавумдиз, Тумакь яц, “Чан стхаяр, сад арз ийин…”, Билбил, “Гуьзел яр, зу гьатнава ви дердина…”, “Эрид йис я вун заз яр яз гьамиша…”, “Зин рикIикай хьуй ваз хабар…”, “Зага са хата хьана вун яр кьуна”, “Сад эрзиман гьатнава зи чанда…”, “Вун фелекди ширинна заз…” (гафарин орфография ктабда авайвал хвенва; кавычкайра тунвайбур тIварар алачир шииррин сад лагьай цIарар я). Кьадардизни шиирар 13 ава: 14 шиир М.Куьревидиз “Кьве паб” шиир кьведра гьисабайла, акъатзава.

Халкьдин сиверай кIватIай Етим Эминан шиирар­ “Гь.Гьажибегова, са гафни дегишар тавуна, гьа вичиз­ ван хьайи, гьатай жуьре” кхьин М.Куьревиди 1931-йисан кIватIалдин кьетIенвал яз къалурзава. Амма гьа инал давамарзава: “Шииррихъ са кьадар ахцегь нугъатдиз хас тир лишанар ава. Аквадай гьала­рай, абурун чIехи пай Гьажибегова Ахцегь патара­ кIватIнавай”. И гафари сифтегьан фикир — Гь.Гьажи­бегова “са гафни дегишар тавуна кхьин” инкарзава. Гь.Гьажибеговахъ галаз санал кIвалахай Наталья Капиевади шагьидвалзавайвал, Е.Эминан гзаф шиирар Гь.Гьажибегова СтIал Сулейманавай 1930-йисара Милли культурайрин институтда чIаларин сектордин заведующий яз кIвалахдайла кхьенай (гуьгъуьнай адакай и институтдин директор хьанай).­

Муькуь патахъай, белки, Гь.Гьажибегова, вич я Эминан чIаларин, я шаирдин нугъатдин патахъай еке чирвилер авай пешекар туширвиляй (и кар ада кхьей сифте гафунайни аквазва), Эминан шииррик квай рехнеяр хкуддай жуьрэт авуначир жеди. Имни акI лагьай кар туш хьи — “чарабурун сиверай кхьей Етим Эминан чIаларик квай рехнеяр, гъалатIар акун ва абур хкудун пешекарриз къадагъа я!”

Дуьз лагьайтIа, чи классикрин шиирар пешекаррин махсус комиссиядал гьялна, абуруз паспортар тайинарна, шииррин кIалубарни текстер къанундиз къачун (канонизироват авун) герек я. ЧIалар, зайиф жез, квахьзавай и девирда къведай несилрал агакьарзавай чи классикрин мецин имаратар гена гъалатIар квачиз, михьидаказ агакьарун герек я эхир.

Алай йисуз “Пагь, чи уьмуьрар!..” тIвар алаз Даггизда чапдай акъатай ктабдин адресдиз гьам интернетдин сайтрай,

гьамни кьилдин инсанрилай гзаф наразивилер къвезва.

Куьрелди, и ктабдин кьетIенвилерикай лагьай­тIа, кIватIалда, сифте яз, Етим Эминан малум тир ви­ри шиирар санал кIватIнава. Шииррин тек­стерик квай, Етим Эмин хьтин зурба устаддиз лайих тушир бя­зи гъалатIар, кимивилер арадай акъу­диз алахъна­ва. Шииррин текстерикни кIалубрик хуькуьр тавуна, рифмаяр квадарнавай чкайриз рифма­яр хканва­, ши­иррин везинар, цезураяр туьхкIуьрна­ва. Мисал яз, “Гуьзел Тамум” шиир Е.Эмина 16 гьи­жа­дин гъезелдин кIалубдаваз кхьенвайди жува кIе­ве­лай кьа­тIузватIани, 2018-йисан ктабда и шиир 1980, 1995-йи­сарин ктабра авайвал, кIелзавайбур вердиш­ тир кIалубда аваз хвенва, рифмаяр чкайрал­ хканва. (“Гуьзел Тамум” гъезел хьиз тагунал, гьелбетда­, за пашманвал ийизва). Шиирра, кирилл алфавитда са кьадар чIурнавай Эминан чIалан нугъат­, гафунин­ аваз, гафуни ванзавай жуьре (фони­ка) хуьз алахънава. Бязи гафарин орфография гьа ажам алифбада­ гьикI аватIа, гьакI хвенва (дуьнйа, йугъ, йад; ягъиз деепричастидин кьаматI жуьре гзаф реда­к­торри “яз” хьиз — я [йа] глаголдин деепричастие хьиз кхьин, гьелбетда, гъалатI я; и гафни, Эминан вичин­ яр­кIи ну­гъатда лугьузвайвал, “йаъз” хьиз [йааз — ван же­­дайвал] туьхкIуьрнава; “Са дерди-гьал тежез­, гуь­зял, рикIе зи тIал, мерез ава” цIарцIе, рифма чIур тахьун паталди, “гуьзел” гаф яркIи нугъатда­ лу­гьудайвал, “гуьзял” хьиз кхьенва; вири ктабра эхи­римжи цIар авачиз ганвай бейтиниз, Эминан шиирдин манадив кьадайвал, цIар теклифнава: “Эмин фагъир на икI тамир: зал гьакI шийир элкъве­зава/Ая дуван на, гваз аман, и тIалдиз вуч эвез ава?”…)

Ктабда гьакIни икьван гагьда чапдиз акъат тавур шиирар гьатнава. КIиридай жагъай альманахдай аквазвайвал, Эминан тIварцIихъ акалнавай Меликан тIвар алай ва чпин туькIуьр хьуналди Меликанбур яз гьисабиз жедай шиирар кьилди ганва.

Етим Эмин (адаз малла Эминни лугьузвай) капI-тIеат ийизвай кас тирди садавайни инкар ийиз тежедай гьакъикъат я. Амма совет девирда халкьдин мецерай кIватIай адан чIалар чапдиз акъуддайла, мумкин я, идеологиядин цензура себеб яз, диндин шиирар ктабра гьатнач. Диндихъ галаз алакъалу гафарикай, нугъатрин гафарикай шииррин текстер михьнавайдини аквазва.

Ихьтин гьалар себеб яз, гила бязи ксари Эминахъ диндин шиирар хьайиди туш лугьузва. Амма, гьакъикъатда, Етим Эминахъ диндин шиирар ава. Абурукай яз, “Силсила” шиирдин тIвар кьаз жеда. Исламдин шииратдин жуьре тир “Силсила” кIалубдин шиирра, адет яз, Мегьамед Пайгъамбардин  уьмуьрдикай, Исламдин тарихда хьайи зурба ксарикай, шейхерикай малуматар гуда.

Етим Эминан “Силсила” тIвар алай шиир КIиридай жагъай альманахдин (69-71-чинра авай чпихъ эхир авачир 208, 209, 209-б кIусарикай) ва Ичинрин хуьряй тир Ариф Рустамова туькIуьрна чапдиз акъудай Етим Эминан “Диндин шиирар” (Махачкъала, 2017-й., 11-15-чинар) ктабдин куьмекдалди (ана шиирдин эхирни ава) ахгудна къайдадиз хканва.

А.Рустамован ктабда авай “Силсила” шиирда кьве чкадал “кирам” гафар ала. КIиридай жагъай альманахда “кирам” гафунин чкадал “играми” гаф ала (мумкин я, ажамдай кирил алфавитдиз акъудай касди араб гаф тир кирам ( (کڍرام ) гирам хьиз ( گڍرام ) кIелунни (ажамдин “Г” гьарф “Каф” гьарфунин винелай цIарх чIугуни гузва).

“Кирам” гафунин патахъай “ам Эминан гаф туш, ам къундарма я!” лугьузвайбурни ава. Амма диндин­ ктабра “кирам” гаф гьалтзава. “Кирам (кирамар)” (ма­сакIа — каррам, карам) — Багъдат Халифатдин Кьулан­  ва Регъпатан терефра IX-XIII асирра къуватда хьайи рехъ кьунвай касдиз (ксариз) лугьузва. Диндин а хел Абу Абдаллагь Мугьаммад ибн ал-Каррам (806–869) лугьудай касди кутуна. Кирамитри Аллагь инсандин ухшарар квайди яз гьисабзавай. Абурун лугьунралди, вири инсанар, чпин эсилрилай инихъди­, са Халикьдихъ агъазвай мусурманар тир. Гуьгъуьнай, иблис арада гьатна, инсанар рекьелай алудна.­

Лугьун хьи, са шумуд цIуд йисара Етим Эминан ва чпин кхьинар чал агакь тавур маса шаиррин эсерра кIелзавайди вердиш хьайи гафар ва гафарин чкаяр дегиш хьун вирида садлагьана хушвилелди кьабул тавунни адетдин кар я. Амма Эминан шииррин кIалубдиз, мешребдиз ва чIагайвилиз (туькIуьр хьунин эстетикадиз) зиян тежедайвал, Эминан шииррик акатнавай са жерге гъалатIар хкудунин месэла са ни ятIани, са мус ятIани гьялна кIанзавай эхир. Зи фикирдалди, 2018-йисан ктабдикай эминоведение илимда шаирдин чIаларин ирс ахтармишзавай алимривай, аспирантривай, Эминан чIалан гафарганар туькIуьрзавайбурувай менфят къачуз жеда, абуруз чпин ахтармишунра цIийи-цIийи терефар ахъа хъжеда.

Гьелбетда, кIвалахдин нетижадилай нарази тир гьар садаз кьилди-кьилди жавабар гуз бажагьат акакьда. Сад гъавурда аваз рахайтIа, цIуд зил кьадайбур жезва. ИлитI тийизвай жуьре тахсирар, гьалч тийизвай жуьре буьгьтенарни авач. Ихьтин буьгьтенчи критикрихъ галаз рахун паталди ракьун кьил герек жезва. ГьакIан кьуру тегьнеяр ядалди, бине авачир буьгьтенар вегьидалди, эвел кIелна, гъавурда аваз, дуьз критика авуни гена хийир гудай. Маса касдив гьуьрметдивди эгечIун, адан фикирдив, гьатта жува кьабулзавачтIани, сабур гваз эгечIун — им гьар са касдин ахлакь, тербия ва чирвилер къалурзавай кьилин лишанрикай я. Иллаки критикдихъ ихьтин лишанар хьун важиблу я.

Амма, гьайиф хьи, гзаф вахтара критика куьчебацанвилин ихтилатриз элкъвезва. Чинал хъурхъ гьалдна анжах далдадихъай уьфтер агалдариз вердишбуру, чIехи-гъвечIи, диши-эркек кваз такьуна, сивел атай вуч хьайитIани-чиркин гекъигунар, рикIе акьадай, ахлакьдик хкIадай гафар лугьузва. Чинар къалур тийиз, крчар алай тIварар эцигнавайбуру эвер гуналди, вичин ахлакь гвай кас майдандиз экъечIич эхир! (Анжах са Мансур Куьревиди вегьезвай буьгьтенриз жавабар гайитIа, са яцIу ктаб арадал къведа).

Зи фикирдалди, гьуьжет алай месэлайрикай кхьенвай макъалаяр газетдин чинал гъидалди вилик, абур, пешекарар санал кIватIна, элкъвей столар тешкилна, веревирд авунайтIа, хъсан жедай.

Фейзудин Нагъиев