Серкер Мингьажеван — 110 йис

Лезгийрин гьикаятда дяведин темадай кхьей писателар гзаф туш. Чаз душмандихъ галаз чIугур женгера игитвилелди иштиракна, ЧIехи Гъалибвилик чпин пай кутур лезги рухвайрикай Искендер Къазиеванни (“Смоленский чилел” роман)  Серкер  Мингьажеван  тIварар чида. Сад лагьай эсер — “Смоленский чилел” роман ХХ асирдин 60-йисара, дя­ведин хирер гьеле сагъ тахьанмаз, чапдай акъатнатIа, Серкер Мингьажева вичин эсерар — “Уьмуьрдин гелер”, “Ялавлу уьмуьр”, “Лахта тахьай иви”, “Кьисасчияр”, “Гъве­чIи разведчик”, “РикIел цвалар”, “Ветеранрин гуьруьшар” (1979-1995-йисар) хейлин геж, вичин яшар 70-80 хьайила, майдандиз гъана­.

И сирдикай литературадин критик, чIехи писатель — романист, илимрин доктор Къ.Х. Аки­мова икI  кхьенва: “Мингьажев тади квачиз кхьидай, фагьумлу, вичин гьар са гаф-чIал алцумдай писатель я. Адан эсерриз художественный  жуьреба-жуьре терефар ва агалкьунар хас я. Абурук гьам тIебиатдин шикилар, гьам игитрин хци рахунар, гьам гьерекатрин ва къилихрин акси акьунар, гьам шад ва пашман легьзе­яр ква”. (“ЛГ”-дин 1995-йисан 14-апрелдин нумра).

С.Мингьажеван “Кьисасчияр” ва “Ветеранрин гуьруьшар” повестриз редакторвална, абурун са хейлин паяр чи газетдин чинрални гъана. 1995-йисуз ЧIехи Гъалибвилин 50 йисан юбилей къейддайла, яшлу ветерандин эсерар чи республикадин дяведин ветеранрин Комитетдин премия гун патал къалурнай. Яни  писателдин зегьметдиз неинки чи милли интеллигенцияди, гьакI республикадин чIехи общественностди лайих тир къимет гана.

“ГъвечIи разведчик” (1987-йис) чи школайра кIелзава, акьалтзавай жегьил несилар ватандашвилин ва инсанвилин вини дережадин тербия гунин карда адакай менфят хкудзава.

Ватандиз вафалувилелди къуллугъ авунин, инсан ва инсаният хуьнин, душманар негь авунин тербиядин тах С.Мингьажеван вири эсерриз хас я.

Ингье за “Лахта тахьай иви” повесть кIел­за­ва. “Садлагьана — са вилиз акуна, муькуьдаз та­куна — Шалбуз дагъдин кукIуш­дал бармак кьван авай чIулав булутар малум хьана­. Къвердавай гзаф ва чIулав хьайи абуру сиф­те­дай цавун са пад, ахпа цав михьиз кIевир­на…”

Куьне фикир гузватIа, мах хьиз башламиш жезвай и суьгьбетди чун чи уьлкведал лап еке хаталувал атанвайди гьисс ийиз гьазурзава. Агъадихъай чна, дугъриданни, кIел­зава: “Гатун рагъ авай юкъуз чи ватандал ири, къурхулу хар къваз башламишна…”

Са шумуд келимадалди автордилай чи такабурлу дагъларин уьмуьрдиз хас шикилар чан алайбур хьиз къалуриз алакьнава. Им тIебиатдин шикил я. Амма чун авторди чIугунвай инсанрин шикилриз килигин. “Ам (ихтилат повестдин кьилин игит Саидов Сейфудинакай — авт.) аскIан буйдин, къумрал якIарин жегьил тир. Адан кьилел чIулав къалин чIа­рар алай. Абур далудихъай эвя­гъайла, чIу­лав кIелен хъицикьдикай цванвай бачIах бармак хьиз аквадай. ЧIулав къалин рацIам­ри кьунвай шабалутдин рангунин вилери, шумал нери ам Кавказдин акунар авай жегьил тирди къалурзавай”.

Ина авторди ишлемишнавай гекъигунрини ранг ядай гафари адан еке устадвиликай, чIалан девлетдикай хабар гузвачни бес! Ихьтин шикилар, диалогар, рикIин гьиссер ачухзавай веревирдер, дяведин мусибатар ачухзавай дневникар, кьетIен тегьерда кхьенвай дяведин женгер кьиле физвай майданрин шикилар и повестда гзаф гьалтзава. Завай ам жува кIелай К.Симонован “Йикъарни йифер” повестдив гекъигиз жезва. Гьа повестни Сталинграддин  йикъаризни йифериз талукьарнавайди я эхир!

Гьа сифте чинар кIелайлани, чаз дяведин завал жуван хамуналди гьиссдай мумкинвал жезва. Авторди дяве негьзава. Ам ажал, иви, хирер,  пуч хьайи чанар, инсафсуз ялавар, барутдинни бипIинрин ни тирди устадвилелди къалурзава.

Генани еке месэла — им душмандин къамат къалурунихъ галаз алакъалу я. Гьайиф­ хьи, гзаф деятелар ва цIийи девирдин “алимар” алатай дяведиз ва душмандиз чпин къиметар гуз алахъзава. Душман гуя мергьяматлуди тир лугьузвайбурни ава!

Душман мергьяматлуди тиртIа, дяве вичин вилералди акур касдин эсерар кIела, ан­рай вири хъсандиз аквада. Ингье, Украина азад ийидайла, са хуьре капитан Саидоваз акур шикил: гуж гъалиб  ийиз тахьайла, фрицри са дишегьлидин — дидедин яхаяр атIанва. Амма адан иви физвай хурук гъве­чIи аял ккIа­на амай… Им яни бес душмандин мергьяматлувал?..

ТуькIуьр хьунал, къарагъарнавай месэлайрал, иштиракзавай инсанрин кьадардал, географиядин майданрал гьалтайла, “Кьисасчияр” повесть гзаф девлетлуди ва акьал­­тIай­ди я. Метлебдал гьалтайла, адаз роман ла­гьай­тIани, чун ягъалмиш жедач. “Кьисасчийри” “Лахта тахьай ивидин” гел давамарзава. Ина гьерекатар гьам далу пата, дагъ­дин­ хуьре, гьам фронтда кьиле физва. Илла­ки нем­серин далу пата чи пар­тизанри — кьисасчийри къалурзавай еке игитвилер (Батманан ва Ната­шадин образар) устадвилелди къалурнава.

“ГъвечIи разведчик” повестда, душманди бейхабардиз чи Ватандал гьужумайла, немсерин далу пата амукьнавай чи партработникдикай (адакай партизанрин отряддин тешкилатчи хьана), адан хва Фараджев Фикретан дидедал ва адал вичел атанвай еке гужарикай, а имтигьанрай адетдин советрин школьник гьикьван викIегьви­лелди экъечIна­ватIа, гьадакай суьгьбетзава.

Килиг садра, диде-буба кьилел аламачиз, душманрин хурукай катзавай аялдал атанвай гьалдиз: “Адан я кIвачел алачир, я кьилел. Варцаралди яд хкIун тавунвай бедендал са къат чирк алай. Фашистрикай чуьнуьх жез, я рагъ, я михьи гьава бегьем такваз,­ мичIи подвалрани фурара ва тамара, гишилани мекьила, варцаралди вахтар кечирмишай адан чина накьвадин, лап мейитдин ранг гьатнавай. Кьилел алай яргъи чIарар гардандихъ куьрс хьанвай ва абур, чиркеди кьуна, тил-тил хьанвай. Чеб чпел элкъвена, аруш хьанвай чIарар алай гададин кьилел бачIах бармак алайди хьиз аквазвай…”

Им немсерин гьалкъада гьатай агъзурралди аялрикай тек садан къамат я. Амма вичин гъвечIи уьмуьрда адаз акунвай кьван мусибатри ам вахтундилай вилик чIехи авунва. Адахъ инсанвилин ерияр амукьунни тажуб жедай кар я.

“РикIел цвалар” повестда виликан эсерра авай асул месэлаяр генани дериндай къарагъарнава. Алава яз, ина дяведилай гуьгъуьниз чи ислягь уьмуьр кIвачел ах­кьал­дар хъувун патал советрин халкьди чIуг­вазвай чIехи зегьметдикайни дяведин нетижада абурун къанажагъда хьанвай еке дегишвилерикай суьгьбетзава. Повестдин кьилин игит Салаватов Салман фейи рехъ амай повестрин игитар — Саидов Сейфедин, Селимов Бат­ман, Фараджев Фикрет ва масабур — фейи рехъ я. Санлай къачурла, абуру чи къагьриман бубайрин несилдин рехъ гьикьван четинди ва гьа са вахтунда гьикьван баркаллуди тиртIа, гьам къалурзава.

И рекьерай автор вични фенва. Гьавиляй адаз вичин игитар мукьва ва рикIивай кIан я. Ам вич а игитрин прототипни я…

* * *

Писатель-баталист (дяведикай кхьенвайди) яз, Серкер Субгьанвердиевич Мингьажева лезгийрин гьикаятда вичин гел тунва.­

Дяведин руьгь ва къамат — муси­батар ва игитвилер ачухардай къуват анжах­ а вакъиайрин шагьидрихъ — игитрихъ жедайдал шак алач. С.Мингьажеван повестра гьа залан ва рикIиз дериндай таъсирдай гьакъи­къат ава.

Вичин уьмуьрдин эхиримжи йисара ветеранди чи газетдихъ галаз сих алакъа хуьз­вай. СССР хьтин чIехи уьлкве а тегьерда чукIуруни, вири ветеранрин хьиз, С.Мингьа­жеван рикIизни еке тIал акъуднавай. Гзаф суалри ам къарсурнавай. “Ветеранрин гуьруьшар” повесть тамамвилелди а суалрикайни жавабрикай ибарат я.

Ветеран, 84 йисан яшда аваз, чавай къа­къатна. Амма адан ирс несилрив гума.

* * *

Серкер Мингьажев Докъузпара райондин Текийрин хуьре 1912-йисуз дидедиз хьа­на. Ада Миграгърин юкьван школа, Да­гъустандин чилерин техникум, Краснодардин партшкола акьалтIарна. Дяведилай вилик ада Докъузпара ва Ахцегь районра чилер кардик кутунин рекьяй жавабдар къуллугъар бегьемарна.

1941-йисуз чи Ватандал немсерин чапхунчийри вегьейла, жегьил пешекар женгинин рекьел элячIна. Сифте Орджоникидзеда­ офицеррин куьруь курсар куьтягьна. Адалай кьулухъ ада Сталинград, Курск, Орел, ма­са шегьерар, 1944-йисалай Польша, Ру­мы­ния, Чехословакия, Германия фашистрикай азад ийидай женгера иштиракна. И ре­кье­ра адал са шумудра залан хирер хьана. Гьар сеферда, хирер сагъар хъийиз, ам мад вилик­ жергедиз хъфиз хьана. Ватандиз ам хурудал­ женгинин орденар, медалар алаз хтана.

Ислягь девирда С.Мингьажева, партшкола акьалтIарайдалай кьулухъ, Агъула партиядин райкомдин 2-секретарвиле кIва­лахна. 1950-йисалай журналиствилин рекьел элячI­на. Саки 6 йисуз “Коммунист” га­зет­дин (гилан­ “Лезги газет”) редактордин заместитель хьана. 1962-1972-йисара Да­гъустандин радиокомитетда лезги передачайрин кьилин редакторвиле гьакъисагъвилелди зегьмет чIугуна. Ветерандин журналиствилин ала­кьу­нар адаз “Дагъустандин культурадин лайихлу работник” лагьай­ гьуьрметдин тIвар гуналди къейдна.

Лагьана кIанда, журналист С.Мингьажева гьам чи газетдин ва гьам лезги радиодин патарив еке десте алимарни журналистар, писателарни шаирар санал кIватIна.

1972-йисалай вичин вири къуватар ва чирвилер писателвилин рекьиз бахшна, винидихъ тIварар кьунвай эсерар туна.

Серкер Мингьажеван ирс гьелелиг кьил-кьилел алаз ахтармишна, адаз кутугай къимет гайи чка авач. Республикадин ва гьакI  Докъузпара райондинни сагьибрин хиве ихьтин векилрин ирсинин къайгъуда хьунин, ам машгьур авунин везифа авайдини гьисаба кьунайтIа, хъсан тир…

И кар чи государстводи Украина (Донбасс) цIийи фашистрикай михьи авун патал­ женгинин махсус серенжем тухузвайла, ам вуч паталди ятIа чирунни герек я. Дя­ве завал, ажал, каш я. Фашизм терг авунин чIехи везифа акъвазнава мад чи халкьдин, Яракьлу Къуватрин вилик.

Мердали  Жалилов,

литературадин отделдин редактор