Зенд

«Лезги газетдиз» са тIимил вахт идалай вилик акъатай кьве макъала кIел­за­вайбурун арада цIи виридалайни гзаф ван авурбурукай хьана. Ихтилат алим-фи­зик, эдебиятчи Мансур Куьревиди кхьей «Тапан шаирар чи квез я?» ва шаир, эдебиятчи Муьзеффер Меликмамедова адаз жаваб яз кхьей «ЧIуру чIалар кхьин хъсан туш» гегьенш макъалайрикай физва.

Гьуьжетри гьахъ винел акъудда лугьу­дайвал, прессада ихьтин полемика кьиле фин анжах тебрикиз жедай кар я. Гьа са вахтунда садан авторвилин жигьет­дин­ гьахълувал тестикьардай ва бягьс чIуг­вазвай муькуь терефдин жигьет делил­ралди тенкъид ийидай мумкинвал гун прессада кьиле физвай полемикадин асул макьсадрикай я. Идалайни гъейри, гьуьжетдик кьил кутунвай касдиз­ пара­ни-пара вичин бягьскардин ваъ, кIел­завай­бурун фикир важиблу жезва.

Аквадай гьаларай, винидихъ къалурнавай макъалайра ихтилат физвай темадай веревирдерни гьуьжетар мад давам хьун мумкин я. Газет кIелзавайбурун арада суалар гудайбурни ава: «Куьтягь тежедай гьуьжетар герекзавани?», «Ахьтин шаирар авачирбур яз хьайила, вучиз бязи алимрин, журналистрин ктабра абу­рукай малуматар гьатнава?», «Етим Эмин дидедиз хьайи ва кечмиш хьайи йисар дегишар хъувунин лазимвал авани?»  ва мсб.

Эхь, чпихъ метлеб авай, медениятдиз, тарихдиз, эдебиятдиз, чIалаз талукь гьуьжетар гьамиша герек я. Халкьдин гегьенш къатар патал  хийир авай ихьтин полемикаяр тухудай майданар (интернетдин сайтар, соцсетар, газетар) гзаф хьун хъсан я. Етим Эминакай рахайтIа, цIи адан 185 йисан юбилейдиз бахшнавай бязи серенжемар кьиле фин гуьзетзава.

Винидихъ тIвар кьунвай сад лагьай авторди кIелчияр чIалахъарун патал вичин макъала тайин кьадар делилралди мягькемарнава. Гьакъикъатда тахьайбур яз, гуя хьайибур хьиз, чи эдебиятда малум тир вад шаирдикай М. Куьревиди авунвай веревирдерал шак гъиз тежезвай кIелчийрикай садни зун я.

Вичи, халкьдин ихтиярар хуьз, несилриз чIалан къадир чир хьуниз эвер гайи вахтара «Москвада авай касди» а йисара вуч ийизвай лугьуналди ва и жуьреда асул темадиз талукь тушир кхьинар авуналди вичин «ЧIуру чIалар кхьин хъсан туш» макъала яргъи авунвай гьуьрметлу Муьзеффер муаллимдин наразивилин гъавурда акьазвач. Авиляй гъавурда­ акьазвач хьи, эдебиятдикай, тарихдикай ва я са тайин илимдикай инсандиз вичин фикирар кхьидай ихтияр мумкинвал хьайи мус хьайитIа, гьина хьайитIа, жегьилвилизни агьилвилиз, фад хьунизни геж хьуниз килиг тавуна, авайди я.

VII асирдин шаирдин чIалар я лугьуз, алатай асирдин эхирра  халкьдивай кIватIай чIалар я лугьудай эсеррихъ гьа девирдинбур тирди тестикьардай лишанар авачиз хьайила, абурухъ агъадайди гьикьван дуьзена инсан хьун лазим я? Регъуьни жезва суалар гуз: заманайрин къатарай акъатай а эсерар рикIел хвенвай аламатдин инсандиз (инсанриз) абур гьинай чир хьанайтIа? А девирдин лезги чIал къенин девирдин чIалаз вучиз пара ухшар яз ама лагьайла, имни бинесуз ихтилат жезвани бес? Къадим девирдин шаирдин эсеррин чIалахъ къадимвилин «ни» галаз хьун лазим я лугьун шак гъидай фикир яни? Чи эдебият ахтармишай алимри икьван чIавалди вучиз ихьтин мес­элайриз фикир ганач?

Шаиррикай ихтилатзавай макъалада М. Меликмамедова нугъатрин месэлани куднава. Эдебиятдин чIалан дибда авай нугъатдикай ихтилат кватай чкадал ада  «къуба диалект кваз кьунвач» лугьузва ва гьа са вахтунда вичи цIудралди гафар теклифнавайдакай хабар гузва. Гьар са къелемчиди цIудралди гафар теклифиз хьайитIа, абур вири чIала гьатун, инсанри кьабулун тIебии кар яни?

Вичин вахтунда зурба алим Гьажибег Гьажибегова кхьенай хьи, «эдебиятдин чIалан бинедиз къачузвай нугъатдал рахазвайбурун сан амай нугъатрал рахазвайбурулай артух хьунухь лазим шартIарикай сад ятIани, им са артух кар алай чIехи шартI туш». Вич ахцегьви яз, куьре нугъатрикай гуьне нугъат эдебиятдин чIалан диб яз тестикьарун нагьакьан кар яз такур и алимди чи чIалан нугъатрикай кхьенвай са макъалада мад къейднай хьи, басмадин асасдиз куьре нугъат­ къачунватIани, амай нугъатрал кхьей эсе­рар кьабул тавуна тадач.

Чи йикъара «ахцегь нугъат хъуь­туьлди­ я», «литературадин чIал туькIуьр­дай­ла, ахцегь нугъат кваз кьунвач», «чи нугъат­ виридалайни девлетлуди я» лугьудай­ фи­кирар гвай нугъатпересарни авачиз туш. Къуба нугъатрин векилрини гагь-гагь «чи гафар гьисаба кьазвач, чи нугъат­ра гзаф гафар ава» лугьуз, кхьиз жеда. Ни кьуна кIанзавайди я гьисаба? Артухан шикаятар тавуна, бязи писателрини шаирри хьиз, амайбуруни эдебиятдин чIала авачир, амма нугъатда авай гафар эсеррин чIала ишлемишрай ман. Бес гьа им тушни чIалан лексикадин сергьятар гегьеншарзавай асас рекьерикай сад?!

Гьуьрметлу Муьзеффер муаллимди кхьенвай «Куьревиди «Алупан улубдални» шак гъизва ва ам къалпди я лугьузва» гафари иллаки вилив техвей тегьерда тажубарзава. Автор мягьтел хьунни мумкин я, адан макъалада тIвар кьунвай «Алупан улуб» ктабдал шак гъизвай ксар заз чидайбурун арада ацIана ава. Гьа са вахтунда ам гьахълу, илимдалди субут хьанвай делилар авай чешме я лугьудай гьич са касни гьалтнач. Къадим гафарикай я лугьуз, халкьдин арада чукIурнавай «зари», «улуб» гафар гьакъикъатда къадим лезги чIаланбур туширди, абур чи девирда бязибуру туькIуьрнавай гафар тирди фадлай малум хьанва.

Инал нуфузлу алим Нариман Абдулмуталибова ихьтин гафарин гьакъиндай хейлин йисар идалай вилик «Лезги газетдиз» акъатай макъалада кхьей фикир рикIел хкун кутугнава: «…Зари, зарийа, улуб ва ихьтин маса гафар къадимбур тирди субутарзавай илимдин са делилни авач, абур «рикIелай алатнавай» гафар ваъ, адетдин чпи туькIуьрнавай неологизмаяр я».

Ихьтин зендинихъ галаз профессор Агьмедулагь Гуьлмегьамедовни рейсад я: ада вичин баянрин чIехи гафаргандани «зари» цIийи гаф тирди къалурун дуьшуьшдин кар туш.

Инсанар гзафни-гзаф илимди тес­ти­кьарнавай, успат хьанвай затIарин чIа­лахъ жезва.  Шаир-камалэгьли СтIал Сулеймана лагьайвал, «батIулдаз гьахъ лугьуналди, яд гъиз жеч гьич сафуналди».

Аквазвайвал, ихтилат физвай месэладай полемика тухузвайбурувай, са терефдин делилар муькуь терефдинбурулай бушбур яз акъатайтIани, яргъи-яргъи ихтилатар ийиз жезва. Амма, халкьдин мисалда лугьузвайвал, гафарилай кири къачузвачтIани, абурухъ кьадар кIанда.

Куругъли КIелетви