(Эвел — 29-нумрада)

Умжагьан Мурад Гьасанов амукьзавай кIвализ атайла, ам Мореноди къаршиламишзава ва ада рушаз Гьасанов аялдин къилихар авай, вичихъ далу акализ тежедай, ихтибарсуз са кас тирди малумарзава. Умжагьанак хъел акатзава ва адаз Морено, гапурдалди яна, рекьиз кIанзава. Амма испанви зирек тирвиляй рушавай вичин ният кьилиз акъудиз жезвач,  адал анжах гапурдалди хер ийизва. И чIавуз Гьасанов кIвализ хквезва ва адан гафарихъ яб акалай Ум­жагьаназ Морено гьахълу тирди аквазва. Рушан рикIе Гьасановаз нифретдин, амма испанви Моренодиз гьуьрметдин ва муь­гьуьб­батдин гьиссер арадал къвезва. Умжагьана испанвидивай вичиз ватанда кIаниди аватIа хабар кьазва.

И кардилай кьулухъ Гьасановни Морено чпин къуллугъ кьиле тухун патал Бакудиз рекье гьатзава ва абур гьана амукьзава.

Мурад Гьасанов гьихьтин кас ятIа чир же­далди, Умжагьана са мукьва-кьилидихъ хьиз, адак умуд кутуна, уьмуьр кьиле ту­хуз­вай. Амма ам руьгьдиз ажуз са пияниска тирди чир хьайила, рушаз мад яшамиш хъжез кIанзамач. Ада мад кьуьлерни хъийиз­мач. Адал эвленмиш жез кIандай девлетлу ксарни­ ава. Амма ам садазни физвач. Ам па­талди­  ­уьмуьр­дин мана амач. Руш йифиз-юкъуз шехь­­зава. (Акьван гагьди садазни ам шехьиз­ акурди тушир). Фарукъ ал-Унадиз лезги рушаз вуч ийидатIа чизвач. Савдагар Григорий Иванович рушаз сабур гуз алахъзава. Ада Умжагьаназ вич жегьил тирди рикIелай алуд тавун, шадвалун, манияр лугьун, кьуьлерун, дуьньядин няметрикай лезет хкудун меслят аквазва. Савдагарди адавай “вучиз вуна дуьньядикай умуд атIанва?” лагьана жузурла, руша са гафуналди жаваб гузва: “Заз ам кIан­зава, амма адаз зун кIан­завач!”. Мад ада са гафни хълагьзавач.

Григорий Иванович са чIавариз Умжагьанал ашукь тир, гьавиляй ада, рушан язух атана, ам вичин кIвализ гъизва ва адаз къуллу­гъиз, адан кьиле авай пашманвилин фикирар акъудиз алахъзава. Амма халкьдин мисалда лагьанвайвал “умуд атIайла, кьарай атIуда”. Руш къвердавай, цуьк хьиз, кьуразва. Ам азарлу жезва, ада уьгьуьяр ягъиз башламишзава. Савдагарди рушан патав духтур­диз эверзава. Духтурди руша чими парталар алукIун, тIуьниз фикир гун герек тирди лугьузва. Амма Умжагьана абуруз яб гузвач, гьа йифиз фена, живерал къаткизва. Адан гьал мадни пис жезва. Эхирни са юкъуз­ руша Григорий Ивановичаз вич Бакудиз тухун тавакъу ийизва. Савдагарди себеб жу­зурла, руша “кьиникь паталди” лагьана, куьрелди жаваб гузва. Григорий Ивановича адалай гъил къачузвач, ада рушаз “вуч тафават ава, кьиникь гьина хьайитIани сад тушни?” суал гайила, Умжагьана адаз вичин эхиримжи мурад капитан Моренодин кIвалин варарин вилик рагьметдиз фин тирди малумарзава.

Григорий Ивановича лезги рушан мурад кьилиз акъудзава, ам Бакудиз гъизва ва Умжагьан испанви Моренодин кIвалин варарин вилик рекьизва.

Умжагьанан образ

Винидихъ чна Артур Гобинодин новелла­дин куьруь мана-метлеб гана. Гила элячIин чун­ эсердин кьилин образрал. Новелладин тIварцIяйни аквазвайвал, адан кьилин игит лез­ги дишегьли Умжагьан я. Умжагьан вуж я?

Эсердин персонажрин суьгьбетрай малум жезвайвал, аял чIавуз адан дидени буба телеф жезва. Абур урус аскерри яна рекьизва.  Руш урус генералрикай садан папа хвена, чIехи ийизва. Анжах рушавай аял чIавуз кьилел атай дуьшуьшар сакIани рикIелай алудиз жезвач. Гьамиша адан вилерикай цIай кьуна кузвай хайи хуьр, яна кьенвай диде-бу­бадин мейитар, хуьруьнвийриз гуьлле гайи аскерар карагзава. Вич хвена, чIехи ийизвай урус генералдин хизанда авайбур ада жал­латIар яз, вични ана къаравуш яз гьисабзава.­ Гуьгъуьнлай адаз вичин имидин хва Мурад сагъ яз амайди ва ам кIелун патал Санкт-Пе­тербургдиз кадетрин корпусдиз ракъурнавайди чир жезва. Гьа йикъалай рушан рикIе умуддин цIелхем куькIуьнзава, ада вичин имидин хва гуьзлемишзава ва гележегда адакай вичин гъуьл жеда лагьана фикирзава.­

Са юкъуз Умжагьан урус генералдин кIва­ляй­­ катна, Дербентдиз акъатзава ва ана са девлетлудан кIвале къуллугъчивиле акъваззава. Анжах ина вичихъ галаз хъсан рафтар тийиз акурла, ам гьанайни тамуз катзава. И кардикай ада имидин хва Мурадаз икI их­тилатзава: “Ахпа зун мусурманрин къул­лугъ­­чи­ хьана. Ана зун га­тазвай. Гьавиляй, гьанайни катна, зун тамара гьатна”.

Жегьил лезги руш  варцаралди гишила, мекьила тамара яшамиш жезва, ятIани ам са­дазни муьтIуьгъ жезвач, ада вичин аслу ту­ширвал квадарзавач. Гуьгъуьнай кьисметди ам Шемахидиз, мадам Фарукь ал-Унадин кьуьлердай дишегьлийрин труппадиз акъудзава. Гьанани викIегь руш рекьяй акъудиз, гъилиз къачуз кIанзавайбур гзаф ава, амма и кар садалайни алакьзавач, руша вичин абур, намус-гъейрет хуьзва.

Аял чIавалай саданни чIалахъ тушир Ум­жа­гьана вичин фикирар садазни чирзавач, анжах тек са чан алачир теспягьрихъ галаз меслятзава. (Инал кIанз-такIанз чи бубайрин са мисал рикIел къвезва: “ЧIехиди авачир чкада чIехи къванцел меслята!”)

Уьмуьрдин шартIари мажбурна, вичикай кьуьлердайди хьайидалай кьулухъни руша ви­чин намус-гъейрат, абур-гьая квадарзавач,  имидин хва Мурад Гьасанов вилив хуьзва.  Фа­рукь ал-Унадиз лезги руш Туьркияда са къай­­­макъамдиз  маса гуз кIанзава. Ада вич се­киндиз тун паталди Умжагьана вич гьа кардал рази тирди хьиз къалурзава. Амма рушан рикIе чка кьунвайди тек са вичин мукьва-кьили Мурад я. Адахъ галаз гуьруьшмиш хьайила, руша вичин­ кьилел атайбур адаз ахъайзава, адавай куьмек кIанзава. Амма рушан имидин хва руьгьдиз­ ажуз инсан я. Адалай Умжагьанан муьгьуьббат­диз лайих жез алакьзавач. Мурад Гьасановакай­ умуд атIай­ла, рушан рикIе викIегь испанви Море­нодиз муьгьуьббат арадал къвезва. Амма кьисметдин чарх маса патахъ элкъвезва, ада абур сад-са­дав агудзавач. Моренодиз лезги рушакай­ хуш къвезватIани, амма адаз Испанияда кIани­­ди ава. Адалай гъейрини, абурун арада диндин­ рекьяй чаравилер ава (Ум­жа­гьан — му­сурман, Морено хашпара я), и кар­дини а девирда жегьилриз эв­ленмиш жедай мумкинвал гудачир.

Винидихъ ганвай малуматрай аквазвайвал, Умжагьан руьгьдин, гьиссерин михьивал,  хайи халкьдин хъсан адетар — азадвилел кьарувал, душманриз нифрет, мукьва-кьилийриз гьуьрмет ва муьгьуьббат, — са га­фу­налди, вичин  лезгивал хвенвай дишегьли я. Амма уьмуьрда адаз вичин руьгьдин юлдаш, рикIин сирдаш жагъизвач. Им адан чIехи мусибат, бахтсузвал я.

Умжагьанан образди виридалайни гзаф квелди чи дикъет желбзава? Чи ватанэгьли хьуналди, лезги хьуналди яни?

Чи фикирдалди, ада чун тек са лезги дишегьли хьуналди вичел желбзавач. Садан виликни кьил агъуз тийидай такабур къилихралди, уьмуьрдин лап залан шартIарани лезги намус хуьз алакьуналди, азадвилел, аслу туширвилел кьару хьуналди желбзава. Ам, Мурад Гьасанов хьиз, акьулдиз кьезил ва руьгьдиз ажуз инсан туш, халисан ватанперес дишегьли я. Етим яз чIехи хьанва­тIа­ни, са чIавузни ягь-намус, эсил-несил, вичин­ дувулар, ери-бине, инсанвилин лайихлувал квадарнавач. Йисаралди вилив хвейи, вичин адахли яз, мукьва-кьилиди яз гьисабай Мурад вичин ашкъидиз лайих тушир, лезги руьгь квадарнавай са манкъуртдиз элкъвенвайди яз акурла, адахъ мад уьмуьр давамар хъийидай къуват амукьзавач, ам телеф жезва.

Мурад Гьасанован образ

Винидихъ ганвай малуматрай аквазвайвал, “Шемахидай тир кьуьлердай дишегьли” эсерда мад са лезгидин — Мурад Гьасанован — образ ганва. Ам Умжагьанан мукьва-кьили — имидин хва — ятIани, анжах кьиляй-кьилиз адаз акси образ я. Авторди малумарзавайвал, Мурадан диде-буба урусрихъ галаз дяведа телеф хьанатIани, гададиз аял чIавалай Санкт-Петербургда кадетрин корпусда Европадин образование къачудай, военный инженер жедай, лейтенант чин къачудай мумкинвал хьанва. Рекье испанви Моренодихъ галаз­ суьгьбетдайла, ада вичикай икI лугьузва: “Зи тIвар мосье Гьасанов я, дуьз лагьай­тIа, заз вирида Гьасан лугьузва, Гьасан агъадин гада. Зун урус я, гьакIни татар  я, ширванви мусурман я ва заз чкадин Вольтер ла­гьайтIани жеда. ЧIехи Вольтеран эсерар за еке гьевесдалди кIелзава” .

А чIавуз Европадин халкьарин арада авай алакъадин чIал тир француз чIални ада Санкт-Петербургда, кадетрин корпусда кIел­дайла, чирнава.

Мурад Гьасанов вичин дувулар, эсил-несил, вичин лезгивал  рикIелай алуднавай кас я. Адан рикIел лезгивал анжах ички хъвана, пиян хьайила хквезва. Гьа икI, губернаторди тешкилнавай са недай-хъвадай межлисда иер дишегьлийрин кьуьлуьникай хуш атай Гьасанова лугьузва: “ШейтIандиз лянет хьурай!.. Зун медени (цивилизованный) са инсан я. За Санкт-Петербургда кадетрин корпусда кIелайди я, амма за кьин кьазва, вири Европада чаз инал акур хьтин крар  авайди туш… За тавакъу ийизва, са касди захъ га­лаз “Лезгинкадал” кьуьлеррай. Куь арада дамаррай са стIал хьайитIани лезги иви авахьзавай кас авачни?”.

Анжах ички хъун тавунвай, уях вахтунда адан рикIел ихьтин гафар, вичин лезгивал къвезвач. Артур Гобиноди вичин эсерда Гьаса­нов Умжагьанан антипод хьиз ганва. Руш вичин хайи ватандал, хайи чилел, эл-убадал­ кьа­ру са инсан я. Ада даим вичин абур-гьая, на­мус-гъейрет хуьзва, уьмуьрда вичин тIвар­цIел леке гъанвач, вичел садни хъуьруьрнавач. Амма Гьасанов акI туш. Гьавиляй Умжагьана адаз лугьузва: “Мегер вуна йифериз хияларзавачни? Вуна гьич са затIни рикIел хкизвачни? Зи буба ви ими туширни? Ваз и кар чизвачни? Зи буба Элембай (Алимбег я жеди — А.М.) жигъирдин кьилел алай таран хилекай куьрсарнай, ви бубани вичин кIвалин­ варарин вилик тфенгдин жидадалди кьенай. Вуна и крар рикIелай алуднавани? А чIавуз ви 12 йис тир кьван? Гьа къиргъиндилай кьулухъ сагъ-саламат яз амукьай вун маса гадайрихъ галаз санал Санкт-Петербургдин ка­детрин корпусдиз ракъурнай ва ана вун тербияламишна, ви рикIелай вири алуднава. Ви рикIни, руьгьни, динни вахчуна­, эвездай са затIни тагана, вун ичкидин къанихдаз элкъуьрнава. Килиг, вун гьи гьал­диз атанва­тIа? Вун, цуьк акъуд тавун­маз, кьуразва. Вун­ хьтин итим жедани? Вун итим туш, пине я”.

Рушан таъсирлу гафари къарсурай Мурад Гьасанов рушан вилик вич гьахълу яз акъудиз алахъзава: “Заз зи аскервилин пеше чизва. Икьван гагьди садани зун кичIевилел тахсирлу яз гьисабнавач. Заз чиз, садрани за жуван хизандин кьил агъузарнавач, за жуван намусдал леке гъанвач”.

Гададин гафари Умжагьанак мадни хъел кутазва: “Намус? Ви намус?.. И махар вуна заз ваъ, чарабуруз ахъая. Мегер зун урусрин юкьва чIехи хьанвачни? Намус… Тек са угъри­ярни ажуз рикI авайбур я намусдикай рахадайди. Ви намус гьа им я… Вун халисан­ ев­ропа­ви хьанва. РикIе такIанвал авай, гьиллебаз, амалдар, жаллатI, динсуз, имансуз, аллагьсуз, вири гуьнагьрин иеси тир, сархуш (пияниска) са вак я вун”.

Рушан гафари Мурад Гьасанован виждан са тIимил юзурзава. Ада рушаз лугьузва: “…Гьелбетда, вун са гьинал ятIани гьахълу я. Гагь-гагь за жувани гьа кардикай фикирзава ва  зи гьал пис жезва. Са патай ки­лиг­айла, захъ гьар са затI ава, амма са вуч ятIани агакьзавач. Заз, гуьлле акьуна, жув телеф хьун ва я эрекьди зи чан терг авун кIанзавай. Зи рикIе авай тек са мурад гьам тир… Агь, Умжагьан, вун акунал зун гзаф шад я. Бес вун вучиз генералдин папан патав акъвазнач? Мегер гьана инлай хъсан туширни?”.

Умжагьана вич генералдин кIваляй катунин себебар  ачухарзава: “Ада (генералдин па­па — А.М.) ягьсуздаказ жемятдиз лугьузвай хьи, гуя вичиз заз зи диде эвез ийиз кIан­зава. Ада гьакIни мукьвал-мукьвал лезгияр вагьшияр я лугьузвай. Садра за адаз лагьа­на хьи, лезгийрин иви ви ивидилай михьи я, ам зал хъуьрена. Са сеферда заз пак Марь­я­ман шикил, цлалай алудна, гадариз кIан хьайи­ла, ада зун чукурна. Ваз чизвачни чи аулдал кьушун чIугурди адан гъуьл тирди?”­

Рушанни гададин арада кьиле физвай диалогди гьам рушан, гьамни гададин къили­хар ачухарзава. И сегьнеда чаз рушан ви­кIегь­вал, гададин ажузвал аквазва. Вичин ими­дин хцин гьиссер юзурун патал Умжагьан, дивандал алай тар гъиле кьуна, лезги манияр лугьуз­ эгечIзава. Гьа и кардалди ам гададин рикIел ви­чин эсил-несил, хуьр-кIвал, ватан, вахтсуз те­леф хьайи диде-буба, мукьва-кьили хкиз алахъзава. Адаз гададин ахвариз фенвай виждан, намус-гъейрат уяхариз кIанзава. РикIивайни хайи халкьдин авазри Мурад Гьасанован гуьгьуьлдик зурзун кутазва. Ам, стулдилай къарагъна, кIвалин са пипIе, чилел ярх хьана, шехьиз эгечIзава. Умжагьана адавай хабар кьазва: “Ви рикIел хтанани?”

Ахпа руша мад суьгьбет давамарзава: “Ваз аквазвани зун гьихьтинди ятIа? Зун френгрин (европавийрин — А.М.) къуллугъдал­ акъвазна, амма анай катна. Ахпа мусурманрин къуллугъчи хьана. Анани зун гатазвай. Зун гьанайни катна, тамара чуьнуьх хьана­. Ги­шила ва мекьила тIимил амай зун рекьиз. Ги­ла заз инани акъвазиз кIанза­­вач. Инавайбуруз зун Туьркияда къаймакъамдиз ма­са гуз кIанзава. Жув секиндиз тун патал за ра­зивал ганва. Амма гила зун види я, зун хилас­ ая!”.

Мурад Гьасанова вичи имидин руш хилас ийида лагьана гаф гузва. Амма и кар ада­лай алакьзавач. Вучиз лагьайтIа, ам вичин гафунал акъвазиз жедай мягькемвал, жуьрэтлувал, викIегьвал, са гафуналди, халисан лезги руьгь  авай итим туш. Ичкидал гзаф рикI хьуни адан жавабдарвилин, намус-гъейратдин гьиссер гъиляй вахчунва.

* * *

“Шемахидай тир кьуьлердай дишегьли” новеллада маса образарни ава. Мисал яз, испанви Дуан Хуан се Родил Морено­дин, савдагар Григорий Иванович Влаган, Фарукь ал-Унадин ва маса образар къалуриз же­да. Амма эсерда виридалайни экуьди, ми­хьиди, къениди, кIелзавайдан рикIе вичиз ви­ридалайни гзаф гьуьрмет ва муьгьуьббат арадал гъизвайди Ум­жагьанан образ я. Авторди адан образдалди саки чаз, лезгийриз, жуван диде-бубадин адетриз вафалу хьуниз, ватанперес хьуниз, чара уьлквейрай ва чара халкьаривай къвезвай чIуру крариз, адетриз, къилихриз акси акъа­туниз, жуван руьгь, гьиссер михьиз хуьниз, са га­фу­налди, халисан лезгияр хьуниз эвер ганва.

Артур Гобинодин эсерди чун паталди къени вичин къиметлувал квадарнавач. Вучиз лагьайтIа, алай девирдани чи арада Мурад Гьасановар хьтин вичин лезгивал, ягь-намус, дидед чIал, хайи ватан ужуз кьазвай, вичихъ авай гьар са затI чат кепекдихъ маса гуз гьазур тир ксар амазма. Ахьтинбур русвагьунин ва гьакIни чи гележегдин несилриз ватанпересвилин тербия гунин карда саки 150 йис идалай вилик кхьенвай “Шемахидай тир кьуьлердай дишегьли” новелла чна чи гъиле яракь хьиз кардик кутуна кIанда.

Са карни къейд авун лазим я хьи, Артур Гобинодин “Шемахидай тир кьуьлердай дишегьли” азербайжан чIалаз хъсандиз эл­къуьр­навач. Са интервьюда Элиса Нижата ви­­чи и эсер, таржумачидиз пул гана, элкъуь­риз тунвайди къейд авунва. Аквадай гьала­рай, эсер таржума авур кас бегьем пешекар туширвиляй адавай ам бегьемдиз таржума ийиз хьанвач. Гьавиляй эсерда са бязи месэлаяр кIелза­вай­даз бегьемдиз ачух жезвач. Гележегда и эсер француз чIалан оригинал­дай­ пешекарри чи чIалаз элкъуьруник чна умуд кутазва.

Азиз  Мирзебегов,

филологиядин илимрин кандидат