Лезги эдебиятда, чеб асилдай маса пешейрин сагьибар яз, художественный чIалан алемда алакьунар къалурай авторар (шаирар, гьикаятчияр, драматургар, литературадин критикар) тIимил хьанач. РикIел, месела, математикадинни физикадин муаллимар яз, эдебиятдин кукIушрихъ фейи Дагъустандин халкьдин шаир Шагь-Эмир Мурадован, чIехи редактор Мурадхан Шихвердиеван, драматург Насир Эюбован, ракьун рекьерин къуллугъчи хьайи Шамсудин Тагьирован, эцигунрин устIар тир Агъалар Исмаилован ва масабурун тIварар къвезва.

Ахьтин бажарагърин сагьибар гилани тIи­мил туш. Сад абурукай вичин 60 йисан юбилейдив агакьнавай физик, лирик, литературадин критик, чIалан алемдал дериндай ашукь тирди субутнавай  Низами  Абдул­гьа­мидович  Абдулгьамидов  (Мансур  Куь­ре­ви)  я. Чаз адан хсуси шииррихъ галаз санал, лез­ги чIалаз таржума авуна, къенин несилрив агакьарнавай Омар Хайяман­ ру­­­­баий­рин “СукIра” тIвар алай ктаб (ам гила пуд ла­гьай сеферда, алаваярни кухтуна, ­чапдай  акъуд­нава), чи классик Етим Эминан уьмуьр­­дикайни яратмишунрикай авунвай чIехи ахтармишун — “Етим Эмин (1840-1880)”, Етим Эминан шииррикай са къатда чи газетдиз гузвай баянар, маса материалар чида.

Филологиядин илимрин доктор, машгьур­ энциклопедист Къ.Х.Акимова вичин “Лезги зарияр” ктабда къейднавайвал, Мансур Куьревиди — физикадинни математикадин илимрин кандидатди, доцентди студентриз фи­зикадай тарсар гунихъ галаз сад хьиз (ада Моск­вада физикадинни техникадин  институтда кIвалах­за­ва), ам фадлай литературадал машгъул я. Адан “Хайи чил”, “Яран сувар”, “Дустунин хъвер” чIа­­лар манийриз элкъвенва, сегьнейрилай тамамарзава.  Вичини “Мансур Куьреви” тахаллус — литературадин тIвар къачунва­.

Алатай йисуз “Етим Эмин (1840-1880)” ктаб — чIехи ахтармишун чапдай акъудайла, чи тIвар-ван авай алимри ва шаирри (Гь.Гашаров, Къ.Акимов, Х.Хаметова, А.Къардаш ва мсб.) М.Куьревидин кIвалахдиз виниз тир къимет ганай.

Гь.Гь.Гашарова къейднавайвал, и ахтармишун — цIийи автордин цIийи гаф, яни Етим Эминан ирсиниз мадни мукьва хьун патал къачунвай умудлу ва ихтибарлу кам я.

Къ.Х.Акимова лагьанвайвал, Мансур Куьревиди  чIугунвай  зегьмет  тарифлуди  я… Эминан ирс чаз мукьва ийизва, хуьз ва къвезмай несилрив ахгакьариз куьмек ­гузва…

Дагъустандин халкьдин шаир Х.Хаме­товади вичин “РикI алай шаирдикай цIийи ктаб” макъалада (“ЛГ”-дин 2021-йисан 28-январдин нумра) кхьенва: “Мансур Куьревиди акъуднавай ктаб акунризни агъайна, рикIиз чими ктаб хьанва…  Ам, кьве гъиливни кьуна, хурув агудна, са нефесдал кIелдай ктаб я, азиз дустар! Ктаб кхьей автордиз баркалла!..”

Автордиз чнани чи газетдин чинилай (“ЛГ”-дин 2021-йисан 4-февралдин нумра) сагърай, баркалла лагьанай…

Мансур Куьревиди вичин бажарагъ, литературада хьиз, тарихдани, политологиядани, халкьдин адетрин (этнографиядин) мес­элайрани раижзава. Чи гьисабрай, адан “Етим Эминан ирссагьиб…” (Алибег Фатаховакай), “Гиливи Мисрихан”, “Эминан алемдай” ва маса макъалаяр гьам чIалан, гьам къарагъарнавай месэлайрин дережайрай кIелзавайбурун фикир желбзавайбур я.  Абуруз­ газетдани лайихлу чка ганва…

Тарихдин агьвалатриз талукь яз Н.Абдулгьамидова 2001-йисуз урус чIалал чапдай акъуднавай “Кьибле Дагъустанда 1877-йисан женг” ктабни кIелзавайбуру хушдиз кьабулайди рикIел къвезва.

Чна кьатIайвал, а ктабда алимди сифте яз чи халкьдин “азад ийидай женгерин” гьа­къин­дай вичин гаф лагьанва. Яни Кеферпатан Дагъустанда Имам Шамилан регьбервилик кваз “азадвал” патал женгер кьиле физвайла, Кьиблепатан Дагъустандин кесибар ксанвачир. Халкь “азад” авунин руьгьди чи вири округрин, дерейрин, хуьрерин женгчияр сад авунвай. И женгери чкадин агьа­лийрин кьисметрив, адетрив ва къайгъуйрив пачагьдин гьакимринни, чкадал алай фео­далринни эгечIунар хъсан патахъ дегишардай мумкинвилер арадал гъайидал шак алач. Им тарихда гьатнавай гьакъикъат я.

Гьич тахьайтIа, сифтегьан  светский, яни дуьм-дуьз чирвилер гудай школаяр чи дагъларин уьлкведа, чIехи центрайра, гьа йисара ачухнай, чи чIалар, адетар чирунив эгечI­най…

60 йисан юбилей къейдзавай Низами Абдулгьамидовича, вичин рагьметлу буба, тарихчи муаллим Абдулгьамида хьиз, халкьдин умуми къайгъуйрикни, крарикни тайин пай кутазва. Хейлин крариз (культурадинни сиясатдин, яшайишдин) спонсорвилин куьмекар гузва. Ада датIана “Лезги газет” кIел­зава, адаз акъатзавай важиблу гьар са затIу­низ къимет гузва. Иллаки хайи чIал, адан девлетар михьидаказ хуьн патал, бязи затIариз къиметар гудайла, сергьятар какадар тавун патал вичин теклифар гузва, меслятар къалурзава.

Низамидин руьгьдин кодекс (къайда) гьихьтинди ятIа, ада вичи лагьанва: “Гьайиф хьи, чи девирдин крарни, Хайяман де­вирдив гекъигайла, са акьван дегиш хьанвач. Къенин девирдани са бязи лезги хуьрера Хайямар хьтинбур ваъ, масабур машгьур я.

Машгьур я чпи уьмуьрда са чирвал къачун тавур авамар, кьве араб гаф, абурун метлеб тийижиз, хуралай чирнавайбур, чпи са бегьем кIвалах тавуна, амайбуруз гьикI яшамиш хьана кIандатIа чирзавайбур, чпиз ухшар туширбуруз “кафирар” лугьуз къекъвезвайбур…

Чи уьмуьрдин гьалар ихьтинбур хьанвайла, вичин девирда виридалайни зурба математик ва астроном хьайи Хайяман фикирар чаз ван хьайитIа, заз чиз, зиян же­­дач”. (“ЛГ”-дин 2008-йисан 29-майдин ­нумра).

Мерд Али  Жалилов

* * *

Чна чи дустуниз ва амадагдиз агакьнавай­ дережаяр рикIин сидкьидай мубаракзава:

Сагърай, физик ва чи лирик, —

Михьи кардиз чIехи шерик.

Кьабула чи мецен тебрик, —

Мадни жумарт хьурай ви рикI!

 

Ярагъ хуьруьн тIвар я вине,

Гекъиг тежер я ам бине.

Арифдаррин тушни ам чад,

Акьул — дерин, зигьин — азад!..

 

Хуьз алахъ, дуст, гьа деринвал,

Амукьдайвал чахъ ширинвал!..

“Лезги газетдин” редакциядин коллектив