19-апрелдиз Дагъустан Республикадин Кьил Сергей Меликова РД-дин Халкьдин Собранидин депутатрин ва теклифнавай жемиятдин вилик кIелай Чарчихъ агъзурралди инсанри яб акална. Региондин регьберди Дагъларин уьлкве ва халкь патал лап важиблу месэлайрикай, авунвай ва хъувуна кIанзавай крарикай, алакь тавур крар, ахъаяй гъалатIарни къейд ийиз, лагьана. Чар къведай са шумуд йис патал кьиле тухвана кIанзавай крар къалурнавай программа я…
Республикадин экономика, адан кар алай хел тир хуьруьн майишат мадни йигин еришралди вилик тухуниз талукьарнавай рахунарни фикир желбдайбур я. “2022-йисан нетижайрай аквазвайвал, региондин продукт 3 процентдин хкаж хьана. Им эхиримжи вад йисан муддатда еке рекъем я. Промышленностдин хилез — 8,5, дибдин капиталдиз 10 процентдив агакьна инвестицияр атанва. Гособоронадин заказар пуд сеферда артухарна. Хуьруьн майишат, эцигунрин хел вилик тухуниз талукь еришарни писбур туш”, — лагьана Сергей Меликова разивилелди.
Амма ада хаммал гьялдай промышленностда арадал атанвай гьалар хъсанбур туширдини къейдна. Регионда бес кьадарда ва артухни алаз емишар, майваяр, ципицIар гьасилзава, амма и тIямлу, менфятлу, виниз тир еридин хаммал гьялдай карханаяр авач. Суьрсет гьасилзавайбур, чпин продукция маса гуз тежез, кIеве гьатзава, абур еке зиянрин иесияр жезва. “Гьатта Дагъустандин консервиярдай промышленностдин флагман тир, еридин продукциядалди уьлкведани машгьур хьанвай Кикунидин консервиярдай заводни, финансрин такьатар бес тежез, акъвазна са шумуд йис я. Карханади кIвалахна кIанда”, — лагьана Сергей Меликова.
И ихтилатдихъ яб акалайла, за фикирна: яраб Гергебил районда авай са гъвечIи Кикуни хуьруьн завод региондин регьбердин рикIел ни гъанатIа? Кьиблепатан Дагъустанда кардик кваз хьайи ва Дагъларин уьлкведин консервиярдай промышленностдин кар алай ва кьилин халис флагманар хьайи Дербентдин, Белиждин, Кьасумхуьруьн, Тагьирхуьруьн-Къазмайрин, Герейханован, Мегьарамдхуьруьн консервиярдай заводар кIвачел ахкьалдардай вахт хьанвачни бес?!
Ихтилат кватай чкадал инал тIвар кьур заводрин зурба ва баркаллу крар рикIел хкун лазим я. Дагъустандин виридалайни куьгьнеди Кьасумхуьруьн завод тир. 1930-йисарин юкьвара ишлемишиз вахкай карханадин агалкьунрикай иллаки 1960-1980-йисара Москвадизни кваз хабар хьана. Заводдин къвалав арадал атай “Касумкентский” совхозди кархана тамамвилелди салан майвайралди, емишралди таъминарзавай. Афнийрикай, помидоррикай, келемрикай, ичерикай, чуьхверрикай, пIинийрикай, машмашрикай, шефтелрикай, алучайрикай, жумарикай гьазурзавай тIямлу маринадар, компотар, ширеяр, салатар, повидлояр, мурабаяр, цукатар, томатар Советрин Союздин гьар са пипIез — Приморьедин крайдизни, Ленинграддин областдизни, Уралдин шегьерризни, Дальний Востокдизни рекье твазвай ва зегьметчийри саларинни багъларин майвайрикай авунвай продукция хушдиз кьабулни ийизвай. Производстводин къуватар йисалай-суз хкажзавай карханади Кьурагь, Хив, Мегьарамдхуьруьн, Ахцегь, Дербент районрин хуьруьн майишатдин зегьметчийри гьасилзавай продукцияни кьабулзавай.
Дербентдин консервиярдай комбинатдин тарих 1920-йисарихъ галаз алакъалу я. Эгер виликдай ам балугърикай консервиярдай кархана тиртIа, Ватандин ЧIехи дяведин йисарилай гуьгъуьниз ина салан майвайрикай, емишрикайни консервияр гьазурунив эгечIна. 1990-йисаралди и комбинат уьлкведа тIвар-ван авайбурун, консервийрин жуьреба-жуьре ва тIямлу продукция акъудзавайбурун жергеда авайди тир. Гзаф сеферра карханадин коллективди соцсоревнованийра кIвенкIвечи чкаяр кьуна, адаз КПСС-дин ЦК-дин, СССР-дин Министррин Советдин, ВЦСПС-дин, ВЛКСМ-дин ЦК-дин ва СССР-дин майвайринни емишрин майишатдин министерстводин гъиляй-гъилиз къведай Яру пайдахар гана, ам СССР-дин ВДНХ-дин Гьуьрметдин доскадиз акъудна. 1983-йисуз комбинатди 49 300 миллион шартIунин ва аялар патал 5 050 миллион шартIунин банка консервияр акъуднай. Ихьтин нетижаяр СССР-да консервиярдай са карханадихъни хьанвайди тушир. Гьавиляй ам еке шабагьризни лайихлу жезвай.
1960-йисарин сифте кьилера Белиж поселокда консервиярдай завод эцигна, ам гьа девирдин цIийи жуьредин технологийралди тадаракламишна. 1980-йисара адакай лап зурба завод хьана. Ада Дербент, Мегьарамдхуьруьн, Ахцегь, Кьурагь, Хив, Табасаран, СтIал Сулейманан ва Къуба патан районрайни салан майваяр, емишар, ципицIар кьабулзавай. Гадди, кьуьдди кIвалахзавай. Сифте йисара 5 миллион шартIунин банка акъудзавай заводди 1975-1985-йисара йиса 40 миллиондив агакьна шартIунин банка консервияр гьазурзавай. Чкадин вишералди инсанриз, иллаки жегьилриз, кIвалах гунихъ галаз сад хьиз, заводди саларин, багъларин зегьметчийрин гъилни кьазвай, кьве терефни рази жедайвал, абуру гьасилзавай продукция кьабулзавай. Гьавиляй и йисара Кьиблепатан Дагъустанда саларин, багъларин, ципицIлухрин майданарни гзаф хьанай. Гьайиф, къе и агалкьунрин, хъсан крарин гъвелни амач.
И зурба карханайрин арада Тагьирхуьруьн-Къазмайрин, Герейханован тIварунихъ галай совхоздин, Мегьарамдхуьруьн консервиярдай заводри, бязи хуьрера авай ширеяр хкуддай цехрини майваяр, емишар гьялзавай, продукция акъудзавай, къазанжияр къачузвай, чкадин налогрин такьатар арадал гъизвай. Абуруни кIвалахзамач. На лугьуди, виридахъ ваба азар галукьна. Я дарман хъийидай касни хьанач. Гьа и жуьреда чехирардай заводарни барбатIна. Абурун мулкара авай хаммал, хуьзвай муьрхъуь такьадай металлдикай авунвай цистернаяр къе “Кавказ” шегьредин къерехра эцигнавай кьван заправкайриз “кьисмет” хьана. ГьакI Белиждин, Дербентдин ва консервиярдай маса заводринбурни.
Гъиляй ахьтин карханаяр акъатун, гьелбетда, гьайиф къведай кар я. Амма гьайифар чIугуникай метлеб авач. Къе, хуьруьн майишат ва консервиярдай промышленность республикадин экономика вилик тухудай локомотив я лугьузвайла, вири сад хьана, консервиярдай заводар чкадал хкана кIанда. Винидихъ тIварар кьунвай вири районрин зегьметчийрин вил хаммал гьялдай карханайри кIвалах хъийидай югъ хтунал ала.
Абад Азадов
