Инсанрин кьисметар жуьреба-жуьре я. Уьмуьрдин  гьакъикъат­дай аквазвайвал, инсан гьи­кьван кIеве гьатайтIа, гьикьван четинвилерал ацалтайтIа, адаз мягькем руьгьди, къенепа­тан къуватди, аламатдин мумкинвилери, абурулай кам яна, виликди, агалкьунрихъ, гъалиб­ви­­лерихъ фидай рекьер ачухзава. Къе чна вичикай ихтилатзавай ва рикIел хкизвай касдин граждан ва Ватандин ЧIехи дявейрин иштиракчи, гьукуматдин ша­багьрин иеси, республикада чIехи ва жавабдар къуллугъар авур кьурагьви Мамедов Алидин уьмуьрдини и кар тестикьарзава.

Али 1902-йисуз Мегьамеданни Жавиржатан хизанда дидедиз хьана. Ам кIвале вад лагьай аял тир. Адалай гъейри, мад авай: Секинат, Афизат, Шагьпери, Къизилгуьл, Гьабибуллагь, Ибрагьим…

Алидин дах савдагар тир. ­Ше­кидиз, Бакудиз, Къарабахдиз физ­, дагъвийри яшайишда ишлемишзавай шейэр гъидай ва хуьруьнвийриз маса гудай. Адахъ кьве паб ва хуьре туьквен авай. Багърийрив агакьай ихтилатрай, Мегьамеда вичин уьмуьр акатайвал тухвана ва ам фад рагьметдизни фена, кьве папаз цIукьуд аял туна.

Али гъвечIи чIавалай фагьумлу, аквазвай, ван къвезвай агьвалатриз, шейэриз фикир гудай аял тир. Ам медресадиз кIелизни фена­. Сухтайрин арада ам та­риф­лу­ди тир. А вахтунда аламатдин адет авай: кIелунай агакь тийиз­вай, кьведар къачузвай аялри чпин кIулаз яна, Али хуьруьн куьчейра къекъуьрдай. Вири жемятдиз хъсан кIелзавай аял вуж ятIа чир жедайвал.

Мегьамед рагьметдиз фейила, туьквен сифте папан хва Рамазана вичиз вахчуна. Адан хиве амай вахарин, стхайрин гьакъиндайни къайгъу чIугун гьатна.

Кьуд лагьай класс куьтягьайла, Али тахай стха Рамазанан куьмекчидиз элкъвена. Алишверишдин крар вилик фин патал гадади вичин вири алакьунар ишлемишзавай. Амма Рамазана адаз авур кIвалахрин вири пул гудачир.

Са юкъуз Рамазана Али бурж алайдавай пул вахчуз ракъурна. Алиди пул вахчуна. Амма Рамазанав вахканач. Бакудиз физвай инсанрик акахьна, гьабурухъ галаз фена. И чIавуз адан 13 йис тир. Яламадиз агакьайла, абуру карвансарада йиф акъуддайвал хьана. Карвансарадин са къуллугъчиди кьурагьвийрин дестедин башчи Шабан Будаевавай хабар кьада: «Квехъ галай и аял вучтинди я?» Шабана адаз жаваб гуда:

— Ам етим гада я. Амма ада медреса куьтягьнава. Хъсан чирвални авайди я. Ам за Бакудиз тухузва­.

— Ваз вуч аватIа чидани, мукьва-кьили, — лагьана къуллугъчиди, — заз Къарабахдин Ибрагьим бегди вичин аялрихъ гел­къве­дай, абуруз гьар са карда куьмек гудай зирек, акьуллу, дуьз кас жагъура лагьанвайди я. Белки, и гададикай гьахьтин кьегьал жен?

— Чидач, валлагь,- лагьана Будаева.

— ЯтIа, куьне тади къачумир. За исятда бегдиз чар кхьида ва квев вугуда. Куьн за, файтунда акьадарна, Къарабахдиз рекье твада.

Касди гьа лагьайвал авуна­. Агакьна Къарабахдиз. Фена Иб­рагьим бегдин кIвализ. Яламадай ракъурнавай чар кIелна, Алидивай хабарарни кьуна, бегди разивал къалурна. Гьа икI, Али Къарабагъда амукьна. Бегдиз кьве аял авай. Хва Исмаил ва руш Бике. Абурухъ гелкъуьн Алидин хиве туна. Кьилин везифа сад тир — кьведни гьар юкъуз урус муаллимдин патав тухун ва сагъ-саламатдиз кIвализ хкун, абурун рикI аладардай къугъунар тешкилун. Гьелбетда, кIвалин бязи крарни ийиз тазвай гададив. Урус муаллимдивай­ тарсар къачузвай аялри чпиз урус чIални чирзавай. Фагьумлу кьурагьвиди ихьтин мумкинвиликай вичизни менфят хкудна. Урус чIал чирна. Пуд йисуз ада бегдиз ва адан аялриз къуллугъна.

Али цIуругуд йисав агакьна. Адаз бегдивай, урус муаллимдивай Бакуда, Урусатда кьиле физвай вакъиайрикайни хабар жезвай. 1917-йисуз большевикрин ин­­ъилабдин нурар яргъал тир Къарабахдивни агакьна. Инсанрик юзун, гьерекат акатна. Вирида са вуч ятIани гуьзлемишзавай. Гьукум кесибрин гъиле гьатнава лугьудай ихтилатри девлетлуйрин заводра, буругърани майишатра­ кIвалахзавай зегьметчийриз са гьихьтин ятIани умудар гузвай. Гьелбетда, девлетлуяр, хузаинар­, бегар секинсуз хьанвай. Абуруз чпин уьмуьрдихъайни, девлетар­ гъиляй акъатунихъайни кичIе хьанвай.

Ихьтин гьалари Ибрагьим бегдикни къалабулух кутунвай. Са юкъуз ада Алидиз эверна ва лагьана: «Чун инра акъваззавач. Туьркиядиз фидайвал я. Петербургда кьиле фенвай инкъилабдикай чаз са хийирни авайди туш. Гьавиляй виликамаз жуваз хийирлу рехъ хкяна кIанда. Чаз вунни чахъ галаз атана кIанзава. Вун ихтибар ийиз жедай кьегьал я. Ваз за зи рушни гуда, хъсандиз яшамиш жеда чун ана».

Алиди, фикирна-фикирна, лагьана: «Пара сагърай куьн, бег, завай квехъ галаз къвез жедач. Хуьре зи диде ава. Заз чидач ам гьи гьалда аватIа. Адан вил зал алайди я. Зун адан патав хъфена кIанда».

— Вун вафалу велед я, Али, завай ваз акси кIвалах ийиз жедач. АкI ятIа, хъвач жуван дидедин патав.

Бегди Алидиз пуд йисан зегьметдин пулни гана ва абур чара хьана. Али пулни гваз Кьурагьиз хъфена. Дидени, багъриярни шадарна. Яргъалди ам хуьре акъвазнач. Мад Бакудиз хъфена. ТIвар-ван авай девлетлу Тагъиеван парча храдай фабрикада кIвалахал акъвазна. Тагъиева рабочийриз, ус­тIарриз мажибдин са пай къизилдин кепекралди, са пайни чарчин пулуналди гузвай. Алиди чарчин пулар недайдаз, алукIдайдаз харжзавай, къизилдин кепекар хуьзвай.

Са вахтундилай хуьруьз хтайла, Али вичин халу Идаятан патав фена,  вичиз эвленмиш жез кIан­за­вайдакай лагьана, вичи кIватIай къизилдин пулар адав вугана. Халуди лагьана: «Лап хъсан я, чан хва. Вазни чизва, заз рушар ава. Абурукай сад за ваз гуда. Эвленмиш хьухь».

Ихьтин агьвалат гуьзетнава­чир­тIани, Али рази ва шад хьана. Адаз Идаятан руш Сакинат акунвайди тир. Иер руш тир ам. Алиди вичиз ам хуш тирдакайни лагьана. Амма Идаят халуди гададиз «Сакинат це лагьанва, ваз за Шамсият гуда» лагьана. Гада Шамсиятал эвленмиш хьана.

Вири уьлкве къалабулухди кьун­вай. Большевикри пачагьдин­ идарайрин чкадал цIийи къуру­лу­шар тешкилзавай. Амма и кардиз аксибуру цIийи гьукумдиз­ халис дяве малумарна. Абуруз Рагъ­акIидай патан уьлквейрини (Англия, Франция, Америка, Япония, Туьркия…) куьмек гузвай. Большевикар фялейрин, лежбер­рин ва аскеррин гьукум душманрикай хуьниз мажбур хьана. Яру Армиядиз жегьилар кьабулунив эгечIна. Кьурагьви Алини 1919-йисуз Серго Орджоникидзедин тIварунихъ галай командирар гьазурдай курсарик экечIна. Анаг куьтягьай Мамедова, командир яз, Деникинан кьушунрихъ ва Кеферпатан Кавказда кьил хкажнавай акси къуватрихъ галаз кьиле фейи граждан дяведа (1920-1922-йисар) ви­кIегьвилелди иштиракна.

1924-йисуз Али Мамедов Вирисоюздин коммунистрин партиядин жергейриз гьахьна.

Хуьрера советрин гьукумдин къурулушар туькIуьрзавай. Идарайра кIвалахдай инсанар, пеше­карар кIанзавай. Урус ва азербайжан чIалар чизвай, Бакуда кIва­лахнавай фяле Алидиз чкадин гьукумдин чIехибуру эверна ва ам кIелиз ракъуриз кIанзавайдакай хабарна. Ихьтин мумкинвал гадади гъиляй ахъайнач. Сифте ада Дагъустанда партшколада кIелна, ахпа Москвадиз фена, Сталинан тIварунихъ галай РагъэкъечIдай патан зегьметчийрин коммунистический университет куьтягьна. Им 1932-йис тир.

Кьилин образование къачунвай етим гададин, баркаллу ва­къи­айрив, агьвалатрив ацIанвай коммунистдин, регьбердин, жавабдарлу къуллугъчидин муракаб уьмуьр башламиш хьана. Мамедов Али Мегьамедович ВКП(б)-дин Хив райкомдин сад лагьай секретардин везифайрив эгечIна. Вахт пара четинди тир. Дагъдин хуьрера артелар, колхозар, совет­рин идараяр, школаяр ачухзавай, кардик кутазвай. Вири лежберар, малдарар, магьсулдарар йикъан­ месэлайрин гъавурда авачир. Абурун арада чIуру, гьукумдиз акси таблигъат тухузвайбурни авай. Колхозрик экечIзавачир. Гьайванар авайбуру, «колхоздин­ гъиле тва­дач» лугьуз, абур тукIвазвай. Аялар, иллаки рушар, школайриз ракъурзавачир, колхоздик экечI­на­вайбурун шейэриз цIай язавай…

Сад лагьай секретардив райондин хуьрера кьиле физвай гьаларикай хабарар агакьзавай ва ада райкомдин, исполкомдин, къайдаяр хуьдай органрин работникрин куьмекни галаз жемятар гъавурдик кутазвай.

Хивда советрин къурулушар са жуьреда къайдадик кутунмазди­, Али Мамедов Агъулиз ракъу­р­на, райкомдин сад лагьай секретарвиле. Инани, лугьудайвал, партиядин кIвалахдив цIийи кьилелай­ эгечIна. Али Мегьамедович гьар са хуьруьз физвай, агъсакъалрихъ, зегьметчийрихъ, жегьилрихъ­ галаз гуьруьшмиш жезвай. ЦIийи гьу­кумдин мумкинвилерикай, инсанриз жедай регьятвилерикай, виридакай савадлу инсанар жедайдакай, жемятрин къуллугъда­ духтурар, муаллимар ва маса пешекарар акъвазнавайдакай суьгьбетзавай. Яваш-яваш крар вилик­ физвай. Районда коммунист­рин­, комсомолрин жергеярни артухар­завай. Алакьунар авайбур кIе­лиз­­ Кьасумхуьрел, Дербентдиз, Ма­хач­къаладиз ракъурзавай. Гьалар акваз-акваз хъсан патахъ дегиш жезвай. Ида райкомдин секретарь шадарзавай.

Гьа и вахтунда Финляндиядихъ­ галаз дяведин гьалар арадал атана. Яру Армиядин командирдивай дагълара секиндиз вахт акъу­диз хьанач. Ам гуьгьуьллувилелди фронтдиз фена. Финнрал гъалибвал къачурдалай кьулухъ ам къуллугъ ийиз амукьна. Фашист­рин Германияди хабарсуз Совет­рин Союздал вегьейла, офицерди кьатIана: адаз хуьруьз хъфидай, диде, хизан ахквадай мумкинвал бажагьат жеда.

1941-йисан августдин эхирра капитан Мамедов Ленинграддин фронтдиз рекье туна. Ада гьалкъада тунвай инкъилабдин шегьердин агьалияр душмандикай хуьдай женгера викIегьвал къалурна. Ина адал херни хьана. КIва­чел ахкьалтнамазди, Яру Армиядин командирди 1942-йисан июндилай октябрдалди вичин ро­тани галаз Волховдин фронтда фрицар къирмишна.

ВикIегь дагъвидиз командирри лап четин ва гзаф телефвилер арадал гъайи операцияр кьиле тухудай тапшуругъар гана. Женгерин эхир кьилин нетижайрилай виликди финин, душмандин кьушу­нар, техника барбатI авунин кар алай месэлани аслу жезвай. Гьа икI, Мамедова 1942-1944-йисара­ Москвадин кIаник кьиле фейи женгера, Брянскдин, Степной, Ук­раинадин 2 ва 3 лагьай фронтра Яру Армиядин кьушунрик кваз душ­мандиз рикIелай тефидай ягъу­нар кьуна. Ахпа ада Молда­вия­дин ва Украинадин мулкар душмандикай азадзавай женгера иштиракна. Вири и вахтунда кьурагьви Яру Пайдах авай Криворогдин артиллериядин 160-дивизиондин командирдин заместитель тир.

Советрин Союздин чилер ва Ев­ропадин уьлквеяр фашистрикай азад ийиз, майор Мамедов Германиядин чилелни агакьна. Эхиримжи женгера адал залан хирерни хьана. Гъалибвилин шад хабар адав Венадин госпиталда агакьна. 1946-йисуз Али Мамедов хайи хуьруьз хтана.

Ватан викIегьвилелди хвейи командирдин, майордин алакьунрикай, жуьрэтлувиликай адаз гайи шабагьри шагьидвалзава. «Яру гъед», Ватандин дяведин I ва II лагьай дережадин орденар, «Белград азад авунай», «Болгария азад авунай», «Германиядал гъалиб хьунай» медалар. Ислягь зегьмет чIугвадайлани, адаз «Гьунарлу зегьметдай» ва юбилейрин са шумуд медаль гана.

Ислягь зегьметдив эхгечI хъувур фронтовикдал республикадин регьберри мадни чIехи къуллу­гъар ихтибарна. КПСС-дин Докъузпа­ра райкомдин сад лагьай секретарвилин везифаяр агалкьунрал­ди кьилиз акъудай Мамедов ДАССР-дин чкадин промышленностдин министрвиле тайинарна­. ГъвечIи чIавалай туьквенра, завод­ра кIва­лахай, промышленност­дин мумкинвилерикай хабар авай комму­нистди, офицерди вичин тежри­ба­, чирвилер, алакьунар Да­гъус­тандин сеняткарвилин хел вилик­ тухуниз, хуьрера заргарвилин, гамарин, харат устIаррин ва маса­ карханаяр ачухуниз серфна. Кьиб­лепатан Дагъустандин хуьрера­ (Кьулан СтIал, КьепIир, КIири, Миг­­рагъ, Хив, ЧIилихъ, Хучни…) гамарин фабрикаяр кардик кутуна. Гамарин устIаррихъ еке агалкьунар хьана.

Гуьгъуьнин йисара Али Мегьа­медовича, хайи хуьруьз хтана, партиядин райкомда кIвалах хъувуна. Шамсиятахъ галаз санал ада кьуд хциз ва кьве рушаз ла­йихлу тербия гана. Сабира, хирург­ яз, гзаф начагъбур кьиникьин къармахрай ахкъудна. Жонрида хейлин йисара Каспийскда «Дагдизель» заводда техник-иженер яз зегьмет чIугуна. Реймана Москвадин госуниверситетдин физикадин факультет куьтягьна. Рушарини, педагогвилин пешеяр къачуна, образованидин хиле кIвалахна.

Сулеймана райондин ЖКХ-дин отделдиз регьбервал гана, вичи кIвалахай йисара 8 квартирадин кIвал, мугьманханадин, райкомдин, исполкомдин, клубдин дараматар эцигна, Кьурагьрин кьилин куьчеда асфальт туна, хуьруьз цин линияр гъана.

— Зи апай, Али дах, пара хъсан, регьимлу, гьа вахтарин коммунистдин кIевивал гвай, гьахълу итим тир, — рикIел хкизва Сулейманан уьмуьрдин юлдаш Сиягьата.- Зун дах фад рагьметдиз фейи етим руш тир. Али дахди заз  халисан бубавал авуна. Хва Сулеймана кIани руш ава лагьайла, Али дах Махачкъаладиз, за кIелзавай медучилищедиз атанай, заз килигиз, зун вуж ятIа чириз. Чи муаллимрин патав фена, закай вири хабарар кьунай, гьатта къиметар авай журнални ахтармишнай ада. Анжах ахпа ада, вичин хци хкянавай руш це лугьуз, Ахцегьиз инсанар ракъурнай. Вичин веледризни, хтулризни ада дуьзгуьн тербия гана. Рагьмет хьурай вичиз, уьлкве, республика, район патал зегьметар чIугур инсан тир.

Къе Алидин веледри, хтулри, птулри намуслувилелди зегьмет чIугвазва, кIелзава, обществодиз менфятлу крар ийизва.

Нариман Ибрагьимов