Етим Эмин лезгийрин къенин культурадин дараматдин виридалай важиблу дестек я лагьайтIа, чун са кIусни ягъалмиш жедач. ГьакI хьайила, адакай вичикай ва адан яратмишунрикай чир жезвай гьар са цIийи делил чи халкьдин къенин несилар патал, гьелбетда, пара къимет авай затI я.
Ингье, и йикъара чаз чIехи шаирдин “Къавумдиз” шиирдикай цIийи делилар чир хьанва. А шиир сифте яз лезгийрин машгьур алим Гь.Гьажибеговани адан юлдашри 1928-йисуз шаирдин араб гьарфаралди кхьена чапдай акъудай яратмишунрин сифтегьан кIватIалда ганвай. А кIватIалда шиирдихъ ирид бенд аваз къалурнавай, амма вад ва ирид лагьай бендера са-са цIар кими тир. 1941-йисуз машгьур филолог М.Гьажиева акъудай кIватIалда а шиир ирид бендиникай ибарат яз, амма са бязи цIарар дегишарна ва ирид лагьай бендина са цIар кими яз ганвай. 1948-йисуз Н.Агьмедова акъудай шииррин кIватIалда а шиир пуд лагьай жуьреда ганвай. И вариант, куьлуь дегишвилер тваз, 1960-йисуз А.Агъаева ва 1995-йисуз Гъ.Садыкъиди акъудай кIватIалра тикрар хъувунвай. Амма къедалди вири и вариантрикай автордин вариантдиз мукьвади гьим ятIа чириз жедай мумкинвал авачир…
Гила а мумкинвал хьанва. Эхиримжи вахтара Е.Эминан биографиядал ва адан яратмишунрал чи газетдихъ галаз алакъа хуьзвай авторрикай сад тир Мансур Куьреви машгъул я. И кар патал ам архивра ва куьгьне чарара-чешмейра къекъвезва. Адаз и мукьвара рагьмет хьайи Гъ.Садыкъидилай амай чарарин арадай XIX асирдин чарарал араб гьарфаралди кхьенвай шиирар ва абурун арадай “Къавумдиз” шиир гьатнава. Им, гьелбетда, чи культурада еке вакъиа я. ГьакI хьайила, чна агъадихъ араб гьарфаралди Етим Эминан “Къавумдиз” шиир кхьенвай чарарин шикилар, гьабурай къачуна гилан девирдин лезги алфавитдин гьарфариз М.Куьревиди акъуднавай а шиир ва адаз ганвай баянар чапзава.
М.Куьревиди вичин ахтармишунар бинедиз къачуна тестикьарзавайвал, а шиир тахминан 1877-йисан сад лагьай паюна кхьенва, адан патав шаирдин чIехи руш Къизхалум вичин стхадиз це лугьуз ахнигви Алимердан атайла. А шиирда Етим Эмина сифте къавумдиз гьа девирдин девлетлуйри сусар це лугьудайла гъизвай багьа затIар гъваш лугьузва, еке устадвилелди а затIарин шикилар гузва, амма ахпа вичин гафар зарафат тирди къалурзава: ада вич зайиф ва кесиб кас ятIани, вичи садавайни “хазина, мал” тIалабдач ва вичи къавумдивай тIалабзавайди ам вичин гафунин иесивал ийиз жедай итим хьун я лугьузва…
Гьуьрметлу Етим Эминан яратмишунрал рикI алай лезгияр, чав ядигар хьиз шаирдилай агакьнавай шиир “Лезги газетдин” редакцияди ам агакьнавай къайдада агъадихъ гузва. И цIийи жуьредин кIалубда авай шиирдикай, ана авай гилан девирда ишлемиш хъийин тийизмай гафариз М.Куьревиди ганвай баянрикай чи газет кIелзавайбуру чпин фикирар чав агакьарнайтIа, пара хъсан жедай.
Къавумдиз
Къавум, килиг, къуллугъ за ваз лугьуда:
Са либас1 гъваш, ам пара ужуз тахьуй,
Таяр-туьшерин арада къалудай
Тегьер затI хьуй ам, вун гъафил жез тахьуй.
Ният авуна базардиз фейила,
Хъсан затI хьуй, къиметарни гайила,
Тамам вири бегьем либас гъайила,
Тевриз-тумаж2 мягьсерар3 квачиз тахьуй.
Им фана дуьнья я, эхир рекьидай,
Дуьньядин мал са затI я хьи чкIидай,
Тевриз-тумаж мягьсерарив туькIуьдай,
Къацу сагърид4 башмакьар кимиз5 тахьуй.
Яру къазаб6 тумаждиз я ярашугъ,
Шекердин мав7, мешед8 келегъа, яйлух,
Гьажиабас9, дередикай10 архалух11,
Къирд жуна12 гъафил яз амукьиз тахьуй.
За ваз лагьай тегьердин зар-зиба13 гъваш,
Яру дуьгуьр14, михьи шаршав15, диба16 гъваш,
Лазим затI я, мина зунжур къуба17 гъваш,
Магьидин18 регъ — гьам рикIелай физ тахьуй.
Килиг, зун вав векил хьана рахада,
Маса гъейри19 халкьарни ваз аквада,
Агъузвална таяр-туьшер арада,
Наши20 парча, кими либас гъиз тахьуй.
Етим Эмин зайиф я, авгьал21 авач,
Маса фикир, бед, чIуру хиял авач,
Вавай тIалабдай хазина, мал авач,
Крар агъуз, гафар виниз физ тахьуй.
_________________________________________________________
1 Либас — са къат парталар.
2 Тевриз—тумаж — инал Иранда авай Тевриз шегьерда гьазурнавай тумаждикай авунвай затIуникай ихтилат физва. Аквадай гьаларай,
Е.Эминан девирда Тевриздин тумаж хъсанди яз гьисабзавай.
3 Мягьсерар — дишегьлийри алукIдай хъуьтуьл чекмеяр. И гаф гилан девирдин ктабра “мясерар” хьиз кхьизва, амма чаз и гаф
Е.Эминан шиирда гьадан девирда лугьудай тегьерда кхьена гун дуьз акуна.
4 Сагъри — хъсан ери авай тумаждин са жуьре.
5 Инал гъалатI яз “квачиз” кхьенва: Е.Эмина къвалав гвай кьве бендина са рифма тикрардачир. “Квачиз” гафунин чкадал чна
М.Гьажиеван 1941-йисан вариантда кхьенвай “кимиз” гаф гузва.
6 Къазаб — маса затIуна тунвай чIук.
7 Шекердин мав — им дишегьлидин гарданда твадай, лацу рангадин, еке хтар ва я къашар авай гуьрчег затI лагьай чIал хьун мумкин
я; дишегьлийрин безекриз “мавар” лугьуда.
8 Мешед — Иранда авай са шегьердин тIвар. Белки, хъсан келегъаяр Эминан девирда гьанай гъизвай жеди.
9 Гьажиабас — ипекдин парчадин са жуьредин тIвар.
10 Дере — ипекдин парча.
11 Архалух — винелай алукIдай партал, валчагъ.
12 Къирд(ин) жуна — дишегьлиди кьилел вегьин патал кьезил ва тIеквенар аваз хранвай парча.
13 Зар-зиба — зарлу гуьрчег парча.
14 Дуьгуьр — гъуьлуьз тухудай руш бубадин кIваляй чамран кIвализ фидайла, адан чина жедай шал.
15 Шаршав — дишегьлидин парталрин винелай галчукдай парча.
16 Диба — багьа парчадин тIвар.
17 Мина зунжур къуба — зунжур галай, мина (эмаль) цанвай рапуналди цвал ядайла, тупIал гьалддай алат.
18 Магьи — филдин кIараб.
19 Гъейри — чара.
20 Наши — усал, виле таквадай.
21 Авгьал (агьвал) — мал-девлет.
«Лезги газет»
