Етим Эминал къведалдини лезги чIалал­ди шиирар кхьей ксар, аквадай гьаларай, хьана. Амма гьа ялцугъвиди къалурай рекье, гьадан яратмишунрин бинедин къайдайрин таъсирдик кваз къе чаз чизвай лезги литература арадал атана.

И кар адан тек са зурба бажарагъдиз килигна хьанач. И кардихъ маса себебарни авай. Эхиримжи вахтара винел акъатзавай делилри къалурзавайвал, Етим Эмин акьал­тIай намуслу, рикI михьи ва ачух, дуствилин къимет чидай, дустар патал чанни гуз гьазур инсан тир. Ихьтин ажайиб къилихриз килигна, шаирдилай вичин девирдин саки вири на­муслу ва савадлу лезгийрихъ галаз дуствал хуьз алакьна. Етим Эминан яратмишунар лезги литературадин бине хьунин себебрикай сад яз, адан зурба бажарагъдилай гъейри, чавай вичикай шаирдин эсерриз  халкьдин арада машгьур хьунин карда еке даях хьайи савадлу лезгийрихъ галаз ада авур дуствални къалуриз жеда.

Шаирди дуствал хвейи гьахьтин ксарикай сад мамрачви Къазанфар тир. Мамрачар гила амач, са вахтара ам чувударни лезгияр яшамиш хьайи хуьр тир. Ам Дербентдай Бакудиз физвай рекьикай Кьасумхуьруьхъ элкъвезвай рехъ чара жезвай чкадин патав гвай кьантIар­дал алай. Эминан девирда гьа хуьре Зулфи­къаран хва Къазанфар яшамиш жезвай, вични шаирдилай кьуд йисан гъвечIи тир. Ам пара савадлу кас яз хьана, вичини Куьре округдин суддин секретарвиле  кIвалахзавай. Эмин а чIавара Ялцугърин къази тир, гьавиляй ам мукьвал-мукьвал Кьасумхуьрел алай Куьре округдин суддин идарадиз къвезвай. Гьа ина ам Къазанфарахъ галаз таниш хьана. И танишвал са вахтунилай еке дуствилиз элкъвена, жегьил итимар хванахваяр хьана.

А вахтар XIX асирдин 60-йисарин эхирар тир. А девирда Куьредиз урусрин зурба лингвист, генерал Петр Карлович Услар акъатна. Адаз лезги чIалан къайдаяр ахтармишиз кIанзавай ва и карда чкадин савадлу инсанрин куьмек герекзавай. Ахьтин инсанар гьинай жагъурдатIа лугьуз, генерал Куьре округ­дин начальникдин патав фена. Округдин начальник лезгияр хъсандиз чизвай, Юсуф хандин девирда, майор яз, гьадан меслятчи, хан къуллугъдивай къерех хьана, 1862-йисан сентябрдиз “кьве йисан отпускдиз” фейила, адан канцелярия авай Вини Ярагърал вахтуналди яз арадал гъанвай Куьре округдин администрациядин чIехиди хьайи, ахпа, 1864-йисуз хан­лух михьиз чукIурна, округдин канцелярия Кьасумхуьрел хутахайла, адан начальник яз амукьай пачагьдин армиядин полковник тир.

Куьре округдин сад лагьай начальник хьайи а кас лезгийрин савадлувал артух хьунин терефдар тир. Гьа и кардиз килигна, вич начальник хьайила, ада округдин суддин къа­зивиле Ярагъ Мегьамедан хва Исмаил эфенди, суддин секретарвиле Алкьвадар Гьа­сан, адакай наиб хьайила, адан чкадал мамрачви Къазанфар эцигнай. Ибур гьа девирдин лезгийрик квай виридалайни савадлу итимар тир. Вичин округда маса къуллугърални начальникди гьа девирдин савадлу лезгияр эцигнай. А офицерди авур хъсан крарикай лезгийрин патай виридалайни зурба гьуьрметдиз лайихлу хьайи кар — ада Юсуф хандикай Къуба патаз катнавай Эмин хкана, ам Ялцугърал къазивиле тайинарун, яни ша­ирдиз фу недай рехъ ачухун ва ам лезгийрин арадиз хкун тир. Гьайиф хьи, чаз къедал­ди лезгийрин вилик ихьтин лайихлувилер авай Куьре округдин сад лагьай начальникдин тIварни чизвачир. Анжах и мукьвара гъиле гьатай архиврай чна адан тIвар чирнава: Александр Леонтьевич Гиренков. Адакай, чна винидихъ лагьайвал,  1862-йисуз, майор яз, Куьре округдин сад лагьай начальник хьана, цIикьвед йисалай, яни 1874-йисуз, генералдин чинда аваз ам къуллугъдилай элячIна…

Ингье гьа и касди, А.Л.Гиренкова, мамрачви Къазанфар, округдин судда ам вичин везифайрикай вахтуналди азад авуна, лезги чIал ахтармишунрин рекье генерал П.К.Усларан куьмекчивиле  тайинарнай. Алим генералдинни мамрачвидин лезги хуьрера къекъуьнар башламиш хьана, абур варцаралди дагълух хуьрера жедай. И кардиз килигна, Къазанфар дустаризни ахквазмачир…

Фадлай Къазанфар такур Эмин дуст акунихъ цIигел хьана. А вахтара дустуниз жув къве­дайла хабар ийидайвал телефонар авачир, я дустунин патав фидайла, “зун мугьман­диз къвезва” лугьуз, хабар ийидай адетарни авайди тушир. ГьикI ятIани, Эмин маса дустарни галаз Къазанфаран суракьдиз Мам­рачрик фена. Шаирдиз а хуьре я дуст, я ам авай чкадикай хабар гьатнач. Эмина дустуниз адан хуьре кагъаз туна. Мумкин я, а ка-гъаз лезги чIалалди кхьенвай сад лагьай кагъаз хьун! Ам чал агакьнавай гьахьтин сад лагьай кагъаз тирди чавай шак алачиз тестикьариз жеда. И мукьвара чаз Гъалиб Муьгьиддинович Садыкъидин архивдай Эминан а кагъаздин текст алай чар гьатнава. Жагъанвай чарчин къерехар чIур хьанва, адал алай са бязи гафар кIелиз хъжезмач. ЯтIани чавай кIелиз хьайи гафар чна агъадихъ гъизва:

 

[Эй азиз, Ди]ли-вирана1 , чун хьтин дустар жедани?

[Дустунин] мескен датIана мегем2 икьван дар жедани?

 

[…] чир ийидай, белки чаз вун акунайтIа,

[…] агатай бахтсуз паяр жедани?

 

Виридаз дуст авай чка рехъ ачух уьлчуь3 хьайила,

Чаз мегем дуст авай къапу икI кIеви Хейбар4 жедани?

 

Алемарин сан5  я гзаф, гьич садазни вири сад туш, —

Дустни масад сад садавди мегем барабар жедани?

Хъсан за пун чир ийидай, белки чаз вун акунайтIа.

Ви патав илчи6  ракъайтIа, яраб вун бизар жедани?

 

Нече шумуд7  югъ я хьи, зун Межнун8 хьана чуьллераваз,

Тамарзу я(з) дуст акунихъ, икI рекье цацар жедани?

 

Дуст дустунин зияратдиз агакьайла, нури-гуьзуьм9,

Дустуниз дустун къапудал мегер бес кафтар10  жедани?

 

Етим Эмина лугьуда: “Дуст далудин дагъ язава”,

Тушиз хьайла, бес гьавайда гьакI мужаррад11  тIвар жедани?

Эмина шиирралди кхьенвай и кагъаз Къазанфарав агакьна. Ада Эминаз жавабни кхьена. А жаваб литературада машгьур я. ЯтIани чна ам чаз Гъ.М.Садыкъидин архивдай гьатнавай жуьреда гузва:

 

Аферин хьуй ваз, вун хьуй сагъ, эй азиз.

Ваз несиб12  хьуй женнетдин багъ, эй азиз.

 

Агакьайла а ви чар захъ, хьана зун

Дустарин кьилив уьзуьагъ, эй азиз.

 

Валлагь, авуна ви кагъазда авай

Маргьабади13  зи дамах чагъ14, эй азиз.

 

Чир хьана ваз, гьич жедач ахмакьариз:

Дуст я дустун далудин дагъ, эй азиз.

 

Валлагь, авач гьич са касдиз вун хьтин дуст,

Гьар са дустуниз — вун варз, рагъ, эй азиз.

 

Зун я магьзур15, ша Хутаргъиз вун къе физ,

Ви дидардихъ16 зун я муштагъ17, эй азиз.

 

Хьуй чи дуствал эбеди, на заз чIалар

Гьар са вахтунда кхьиз ра(къ)агъ, эй азиз.

 

На куькIуьрна, стха, вун Аллагьди хуьй,

Дили-виранадиз чирагъ, эй азиз.

И шиирда Къазанфара вич урус генералдин къвалал алайвиляй, дустар вири санал гуьруьшмиш хьуниз вич манийвал (магьзур) тирди хиве кьазва, гьакI хьайила, ада дустариз вич Хутаргъ хуьре авайдакай хабар гузва ва абуруз йифиз гьаниз атун теклифзава. Мадни шиирда савадлу лезгийрин арада Етим Эминаз авай еке гьуьрмет къалурнава: Эмина садаз кагъаз кхьин — а касди дамах ийидай, ам масабурун арада уьзягъ ийидай кар я лугьуз кхьизва шиирдин авторди. Ада вич “къалабулух квай, барбатI хьанвай рикI” (дили-вирана) я ва Эминни гьахьтин рикIериз “чирагъ” куькIуьрай, яни рехъ къалурай ва умуд гайи кас я,  лугьузва.

Чна къалурнавай Эминан кагъазни адаз Къазанфара кхьей жаваб литературада 1960-йисалай ашкара я. А йисуз Агьед Гьажимурадович Агъаева Эминан шииррин кIватIал чапдай акъуднай ва гьа кIватIалда и кьве ка­гъазни ганвай. Амма араб гьарфаралди кхьенвай и кьве шиирдин текстер, чебни, аквадай гьаларай, Къазанфаран гъилелди кхьенвай, и макъалада чна сифте яз дуьздал­ акъудзава. Лезги чIалалди кхьенвай цIарари­лай гъейри, а чарчел араб чIалалди кхьенвай са келима мадни ала, вични икьван чIа­валди садрани чап тавунвай. А келима ихьтинди я: “И метлеб тIимил авай са затI кхьена куьтягьна Мамрачрикай тир факъир Къазанфара, вични жаваб яз акьал­тIай намуслу стха тир, кьадарсуз хъсан дуст тир, пара гьуьрмет авуниз лайихлу малла тир Эминаз, — къуй ам (Сирер) Ачухарзавай Агъади хуьрай! Амин! Ра­мазан вацран 13-югъ 1288-йисан (25.11.1871), Хутаргъ хуьр”.

Араб чIалал кхьенвай Къазанфаран и гафари ва ада Эминаз лезги чIалалди гайи жавабди шаирдинни адан дустарин арада еке гьуьрмет хьайиди ва дустари ам чпин арада виридалай зурба кас яз гьисабайди къалурзава. Амма Эмин дамах гвачир, вич вине кьан тийидай кас тир. Адавай Къазанфара вичикай авур тарифдин гафар кьабулиз жедачир. ГьакI хьайила, абур зарафатриз элкъуьрун ге­рек тир. И мукьвара чаз профессор Р.И. ­Гьай­дарова винел акъудай гъилин хатIарин альманахдин 21-чинай Эмина Къазанфаран тарифриз жаваб яз гъезелдин кIалубда аваз кхьенвай шиир гьатнава. А шиир чалай вилик акурбурни ава жеди, амма тамамдиз кириллицадин гьарфариз акъуднавай а гъезел ва ам араб гьарфаралди кхьенвай чарчин шикил чна агъадихъ сифте яз гузва:

Маргьаба, эй, далудин дагъ, маргьаба!

Маргьаба, эй, хуш чими рагъ, маргьаба!

 

ГьикI ава бес ви кефи гьал, яни вун

Ваз кIани гьал саламат-сагъ, маргьаба,

 

Хьайла гъайиб18  дустаривай вун акьван,

Ви кефи куьк, ви дамах чагъ маргьаба!

 

Тамам дустар хьана магьрум, вун такваз,

Ви дидардихъ хьана муштагъ, маргьаба.­

 

Хьана экъвез хейли(н) вахт чун, даима(н),

Жагъана чаз гил19 ви сурагъ20, маргьаба!

 

Катна гъамар, фена зулмат21, куькIуь(р)на

Гил Етим Эмина чирагъ, маргьаба!

И шиирдай Эминан къамат, адан гуьрчег къилихар аквазва. И шиирдалди шаирди “квахьнавай” Къазанфараз сифте кагъазда дустуниз хьиз авур туьгьметар вири кьезиларнава. Дустуни вичиз кхьей жавабда авай тарифар, гьа жавабда авай Къазанфаран рифмаярни ишлемишна, вичин дустунин хийирдихъ элкъуьрнава. Эхиримжи кьуд цIар­цIе шаирди лугьузва, бес Къазанфар гьат хъувурла, дустарин гъамар-дердерни катна, дуьньяда авай мичIивални квахьна, ахпа Эмина чирагъ куькIуьрна. И цIарара шаирди, вичикай Къазанфара тариф яз, Эмин къалабулух квай, барбатI хьанвай рикIериз чирагъ куькIуьрай кас я лагьай гафар, зарафатдиз элкъуьрна, вич са вучтин ятIани чирагъ куь­кIуьрай кас я лугьуз кхьизва — Къазанфаракай дустарив хабар агакьна, дуьнья экуь хьайила! Вучиз лагьайтIа, кхьизва шаирди, дуст дустунин далудихъ галай дагъ я. Дагъ хьтин дуст Къазанфар гьат хъувурла, шаирдиз вичикай авунвай тарифар са куьнайни аквазвач. Ихьтин фикирар анжах акьалтIай намуслу, рикI михьи ва ачух касдихъ жедай.

Эмин гьахьтин кас хьуниз килигна, адахъ вичиз ухшар дустарни авай. Чаз гьатнавай Къазанфаран кхьинри къалурзавайвал, Эминан дустари шаирди кхьей шиирар чпин дафтарризни кхьизвай, абур лезгийрин арайра машгьурзавай. И карди лезги кхьинар чидайбурун кьадар артухарзавай, са бязи дустари, Эмин чешне хьана, чпини лезги чIалалди кхьинар ийиз башламишзавай.

ГьакI хьайила, чавай тестикьариз жеда: зурба бажарагъдилай гъейри, Эминан гуьрчег къилихарни ва гьабурулай аслу тир савадлу лезгийрихъ галаз шаирди авур еке дуствални адан яратмишунрикай лезги литературадин бине хьунин кьетIен себебар хьана…

__________________

1  Дили-вирана — къалабулух квай,  харапI хьанвай, барбатI хьанвай рикI; инал — Къазанфара вичин кхьинра вичиз ганвай лакIаб.

2  Мегем — им “мегер” лагьай гаф я.

3  Уьлчуь — гьяркьуь рехъ.

4  Хейбар — инал:  къеле (кьисайрик квай Хейбар къеле).

5  Алемарин сан — инсанрин кьадар.

6  Илчи — са векил.

7  Нече шумуд — шумудни са.

8  Межнун — кьил какахьнавайди.

9  Нури-гуьзуьм — зи вилин нур.

10  Аквадай гьаларай,  дустар атайла,  Къазанфаран варарал пехъи кицI алай. ГьакI хьайила, шаирди “къапудал… кафтар жедани” кхьенва.

11  Мужаррад — инал гьакIан буш, кьуру тIвар.

12  Несиб — кьисмет.

13  Маргьаба — “салам” лагьай чIал я.

14  Чагъ — кIубан.

15  Магьзур — манийвал. Инал: кIан хьайила инихъ-анихъ физ тежезвай Къазанфара вич дустар санал кIватI хьуниз манийвал я лагьана хиве кьазва.

16  Ви дидардихъ — инал: вун акунихъ.

17  Муштагъ — цIигел.

18  Гъайиб хьун — къакъатун.

19  Гил — Эминан девирда ишлемишзавай «гила» гафунин кIалуб.

20  Сурагъ — “суракь” гафунин са кIалуб.

21  Зулмат — мичIивал.

Мансур  Куьреви