Етим Эмин “чи вири” тирди къе чаз виридаз чизва. Амма адал вичел, ам чидай ксарал чан аламай девирда лезгийри чпин меденият патал ам вуж яз гьисабзавай, адаз гьихьтин къимет гузвай? И суалдиз жаваб гунив чун яргъарай эгечIда. Ихтилатни чпин арада 50 йис авай кьве вакъиадилай башламишда.

Сад лагьай вакъиа XX асирдин 30-йисарин сифте кьилерай Мехкергъ хуьре хьайи кар я. Лезгийрин и хуьр Е.Эминан девирда Куьре округдик акатзавай, Рухун хуьруьн патарив гвай. 1966-йисуз хьайи залзала себеб яз, адан агьалияр гилан ЦIийи Макьар хуьруьз куьч хьанай. Мехкергъа сифте колхозар тешкилзавай девирда яшар 80 йисарив агакьнавай фекьи яшамиш жезвай. Писатель Абдулбари Магь­мудова яшлу мехкергъвийривай кIва­тIай делилри шагьидвалзавайвал, а фекьи лацу якIарин, кьакьан буйдин, чина берекатдин нур авай, гзаф милаим, инсанрив хуш рафтар гваз эгечIдай, умун сесиналди рахадай, куьчедиз, кимел артух экъечI тийидай, кIвалахдивай азад вахт ктабар кIелиз ва шиирар кхьиз акъуддай кас тир. Са гафуналди, гьич са касдизни зиян авай инсан тушир. ГьакI ятIани, са хуьруьнвиди ам “хаталу” кас я лагьана, цIийи властдиз арза авуна, властдини ам дустагъда туна. Кьве йисуз дустагъ чIу­гуна, ам элкъвена вичин кIвализ хтана­. Амма хуьре ам яргъалди амукьнач. Дус­тагъдай хтай са тIимил вахтарилай адакай хуьряй са ни ятIани мад “органрив” хабар агакьарна, бес адан кIвалин “къванцин гурарин кIане, сиве чепрекьанар туна кIевирнавай дакIардай араб чIа­лал кхьенвай санбар ктабар жагъида” ва абур пара “хаталу” ктабар я, лагьана. “Органар” атана къекъвейла, абурун гъиле фекьиди чуьнуьхарнавай ктабар гьатна. Тахсир квач лагьана дустагъдай ахъайна кьве варз алатнавай и кьуьзуь кас НКВД-дин къуллугъчийри мад дустагъдиз хутахна, ктабарни чпив гваз хъфена. Гьадалай кьулухъ мад я ктабар, я абурун иеси мехкергъвийриз ахкунач. ИкI вичин ктабарни галаз квахьай 80 йисалай артух яш хьанвай касдин тIвар Шихмегьамед тир. Ам Етим Эминан девирда, вичин жегьил вахтара шаир яз машгьур хьанай…

Гила чун кьвед лагьай вакъиадикай рахан. А вакъиа чун исятда рахай Мехкергъ хуьре хьайи вакъиадилай са 50 йисан вилик хьайиди я. Ам Етим Эмин кечмиш хьайи вахт тир. Гьа девирдин са шаирди и вакъиадиз талукь яз шиир кхьена. А шиир сифте яз ва автор тайин тушиз Гъ.М. Садыкъиди винел акъуднай. Рагьметлу алимдиз жагъай шиирдихъ вад бенд авай. Ингье а шиир:

Эй, рикIин дуст малла Али,

Мажму1 ктаб рахкана за,

Зи кагъаз ви патав гъайи

Касдин гъиле вахкана за.

 

Пуд югъ я зи гъили кхьиз

Хуш акур чIалар зи рикIиз,

Гьайиф малла Эмин рекьиз, —

Гзаф рагьметар гъана за.

 

Бязи чIалар ава ажеб —

Гьар макъамда делил-себеб,

Уьскуьк2  тахьуй ихьтин несеб3,

Лугьуз дуьа авуна за.

 

Гьар макъамдив кьадай гафар,

Чидай кас тир гзаф чIалар.

Фикир сагьиб, дерин сирар4

Гила кIандай, лагьана за.

 

Якъин чир хьухь: ахьтин ксар

Няметар яз гана гъуцар5.

Къиямат къал адан асар6

Зая7  жедач, — лагьана за.

И цIарарай аквазвайвал, абурун автор­ди вичин дуст тир малла Алидивай Эмин кьейидалай кьулухъ адан шиирар авай ктаб къачуна, пуд юкъуз анай шаирдин яратмишунар вичин дафтарриз кхьена. И шиир тарихда сифте яз лезги шиирар са­да-сада­вай кхьиз, гъилин ктабар арадал гъиз башламишай вахт къалурзавай делил я. Адалай вилик араб, фарс ва туьрк чIала­ралди кхьенвай шииррин кIва­тIалар савадлу лезгийрин кIвалера хьун адетдин кар тир. Мумкин я, а девирда са бязи лезгийри хайи чIа­лалди кхьенвай чпин шиирар авай дафтарарни чпин кIва­лера хуьзвай. Амма лезги чIа­лалди кхьей чара­бурун шииррин кIватIа­лар авачир, я абур хуьдай адетни авачир. Ахьтин кIва­тIа­лар, яни лезги чIалалди лите­ратура, чи фикирдалди, Етим Эминан яратмишунри сифте яз арадал гъана. Вучиз ла­гьайтIа, адан бажарагълу поэзиядин бинеда­ лезги гьакъикъат авай. Шаирдин поэзиядин­ кьилин темаяр лезги халкь авай гьал, адан къилихар, хесетар, ацукьун-къара­гъун­, му­радар, дердер тир. Эминан шииррин ­ихьтин еке дережади савадлу лезгийрик  лезги чIалалди кхьенвай шиирар кхьена хуьдай руьгь кутуна.

Мадни, кIелзавайбурун вилик гъанвай Е. Эминакай кхьенвай шиирда ам вичин девирда халкьдин арада пара машгьур хьайиди, ам кьейила, халкьди адан гьайифар гзаф чIугурди, ам зурба акьулдин ва дерин чирвилерин сагьиб яз ва халкьдиз гъуцари ганвай “нямет”, яни савкьат яз гьисаб авурди къалурзава. Шиирдин авторди алава яз лугьузва хьи, Эмин хьтин шаирар халкьдиз къени герек я, адан яратмишунар лезгияр патал “къиямат къалди” “зая жедач”, яни дуьньядин эхир жедалди рекьидач.

Ихьтин еке къимет, Етим Эмина­лай гъейри, лезгийрин тарихда са ша­ирдизни ам чидай ксари гайиди туш. И къиметдихъ галаз алакъа авай са важиблу суалдиз къедалди­ жа­ваб авачир. Суал ихьтинди тир: “Ам вуж тир, Етим Эминаз халкьдин­ тIварцIихъай ахьтин зурба къимет гайи кас?”

И суалдиз чавай гила жаваб гуз жезва. И кардин себебни ам я хьи, чаз и йикъара рагьметлу Гъ.М. Садыкъидин архивда авай чарарай автордин тIварни аваз, ругуд ла­гьай­ бендни галаз ихтилат физвай шиир гьатнава. А бенд ихьтинди я:

Шихмегьамед, адан къадри

Амаз, кьач на виртни гъери.

Эминав алемар8  вири

Барабар жеч, — лагьана за.

Сад лагьайди, и бендинай чаз Е.Эмин кьейила адаз шиир бахш авур касдин тIвар чир хьанва. Ам мех­кергъви Шихмегьамед тир. Эхь, эхь, вичи пара мукъаятвилелди араб гьарфаралди гъилив кхьенвай дафтарар хуьз хьайи ва гьа даф­тарар паталди, ктабарни вахчуна, НКВД-ди дустагъда тур фекьи Ших­мегьамед! Гьелбетда, чаз а даф­таррин арада Эмин кьейидалай кьулухъ Шихмегьамеда пуд юкъуз кхьей адан шиирар авай дафтарар­ни­ авай лагьана тестикьардай ихтияр ава! Гьа Эминан шиирар авай дафта­рар патал викIегь мехкергъ­ви­ди вичин чан гана. А касни, адан дафтарарни квахьна, амма адан ­такабурлу Шихмегьамед тIвар, Эми­накай лагьай гафар чал, гена, икьван йисар алатайла, агакьна.

Кьвед лагьайди, чаз жагъун хъу­­вунвай шиирдин ругуд лагьай бендина Шихмегьамеда Е. Эминан яратмишунриз ва адаз вичиз гуз­вай­ къимет, вилик квай бендера ганвай къиметдив гекъигайла, мадни виниз акъуд­нава. Ада “вирт­­ни гъери”, Эминан шииррин “тIям­диз” килигайла, абурулай агъа­да авай затIар яз гьисабнава ва, шаирдизни адан яратмишунриз ганвай битав къимет яз, ихьтин гафар кхьенва: “Эминав алемар ви­ри барабар жеч…”. Яни Эмин са пата ва амай инсанар муькуь пата кьуртIа, а инсанар вири санал Эминав къведач! Ихьтин гафар чи виридалайни зурба шаирдикай лу­гьу­дай ихтияр патал вичин чан гайи Ших­мегьаме­дан чIалахъ тежедай са себебни чахъ авач.

И крар чир хьайила, вуч лу­гьун?­ Бахтлу халкь я лезги халкь, ви­чин тарихда ялцугъви шаир Эмин хьтин ва гьахьтин шаирдиз вахтунда­ гьахълу къимет гуз алакьай мехкергъви Шихмегьамед хьтин савадлу, ба­жарагълу ва такабурлу итимар хьайи…

 

1. Мажму – гъиливди кхьенвай.

2. Уьскуьк – эксик, дефицит.

3. Несеб – несиб, кьисметдай къвезвайди.

4. Сирар – гилан орфографиядалди «сирер» кхьин герек я.

5. Гъуцар – инал гафунин «гъацари» кIалуб рифма патал куьруь авунва.

6. Асар – инал: эсер, яратмишун.

7. Зая хьун – амукь тавун, чIур хьун.

8. Алемар – вири санлай инсанар.

Мансур  Куьреви