СтIал Сулейманан — 155 йис
Етим Эмин (1840-1880) кьейи йисуз СтIал Сулейман (1869-1937) цIусад йисан яшда авай жаван тир. Абур уьмуьрда сад-садахъ галаз танишвал авайбур тир лугьуз бажагьат жеда. Амма абурун руьгьерин арада ажайиб, суьгьуьрдин, анжах зурба шаиррин руьгьерин арада жедай алакъа хьайиди чаз и мукьвара чир хьана.
И кар араб гьарфаралди лезги шиирар кхьенвай, 24 чиникай ибарат тир са дафтарди тестикьарзава. Ам 2-3 йис идалай вилик, Етим Эминакай ктаб кхьидайла, рагьмет хьайи Гъалиб Садыкъидин архивдай чаз гьатна. А вахтунда араб чIалай кьил акъудунин рекье бегьем тежриба тахьуниз килигна, чавай а дафтардиз лайихлу ва тамам къимет гуз хьаначир. Гила ам вири чна кIелнава ва адакай гъавурда аваз ихтилат ийиз жеда.
Дафтардин сифтегьан 18 чин са касдин хатIаралди кхьенвай шиирарни баянар я. Баянар араб чIалалди кхьенва. Шиирар араб гьарфаралди кхьенватIани, чIал — лезги чIал, абур саки вири туькIуьрайди Етим Эмин я. А эсерар 2022-йисуз чапдай акъатай чIехи шаирдин яратмишунрин «ЦIувай куз тахьай цIарар…» кIватIалда чна ганва.
Дафтардин 18-чина авай са шиир мамрачви Мирзе-Къазанфара, вичин дуст ялцугъви Етим Эминаз жаваб яз, лезги чIалал кхьенвай шиир я. Ам чна «Лезги газетдин» 2021-йисан 1-июлдиз акъатай нумрада ганва. Гьа шиирдин кIаник араб чIалалди ихьтин гафар кхьенва: «И метлеб тIимил авай са затI кхьена куьтягьна Мамрачрикай тир факъир Къазанфара, вични жаваб яз акьалтIай намуслу стха, кьадарсуз хъсан дуст тир, пара гьуьрмет авуниз лайихлу малла Эминаз, — къуй ам (Сирер) Ачухарзавай Агъади хуьрай! Амин! Рамазандин вацран 13-югъ 1288-йисан (25.11.1871), Хутаргърин хуьр».
И гафари ва абурал къведалди вири гафар дафтарда са жуьредин хатIуналди кхьини са кардин патахъай якъиндаказ шагьидвалзава: Гъ. Садыкъидин архивда авай ва вичикай чна инал ихтилат ийизвай дафтардин иеси мамрачви Мирзе-Къазанфар тир, дафтардин сифтегьан 18 чин кхьинривди ацIурай касни гьам я.
Дафтардин амай ругуд чина адан иесиди ваъ, маса касди кхьенвай СтIал Сулейманан ругуд шиир ава. Бес им мамрачви Мирзе-Къазанфара кхьей Етим Эминан шиирар авай дафтардиз са гзаф йисарилай масадан ваъ, гьа СтIал Сулейманан эсерар са ни ятIани кхьин хъувун суьгьуьрдин, шаиррин руьгьерин арада авай алакъа къалурзавай кар тушни?! Бес вуж хьуй Эминан щиирар авай Мирзе-Къазанфаран дафтар Сулейманан шиирралди алава хъувурди? Вуж хьуй лезгийрин виридалайни зурба кьве шаирдин арада ихьтин руьгьдин «муьгъ» эцигай кас?
И суалриз жавабар якъиндаказ чаз чизвач. ЯтIани, Сулейманан шиирар дафтарда ганвай жуьреди абур чарчел кхьенвай вахтуникай ва а кар авур касдин савадлувиликай бязи веревирдер ийидай мумкинвал гузва.
Сад лагьайди, дафтарда авай Сулейманан шииррик Советрин девирдин тав алай са шиирни квач, абурук кхьей вахт тайинариз жедай Деникинан девирдикай туькIуьрнавай ва гьадан тIвар авай шиир ква. И карди чаз а шиирар дафтардиз 1919-1920-йисарилай геж тушиз кхьенвайди тестикьардай мумкинвал гузва.
Кьвед лагьайди, Сулейманан шиирар дафтардиз кхьенвай жуьреди къалурзава хьи, а кар авур касди бендерин цIарар ва гафар вичиз якъин тир орфографиядинни фонетикадин къайдайрал амална кхьенва. И карди ва гьа дафтарда авай Эминан шиирар чарчел кхьенвай жуьредихъ ахьтин хъсан ери тахьуни Сулейманан шиирар кхьей кас умуми филологиядай дерин чирвилер авай ва гьа девирда гьеле авачир лезги орфография арадал гъунин рекье тежрибалу кас хьайидан патахъай шагьидвалзава.
Инкъилабдин ва адаз мукьва йисара лезгийрин арада ахьтин пуд кас авай шартI алаз лугьуз жеда: Али-Искендер Абу-Муслимович Алкадарский (1897–1943), Абдул-Къадир Мегьамедович Алкадарский (1885-1943) ва Абу-Жафер Мегьамедович Мамедов (1870—1934).
Али-Искендер Алкадарский Алкьвадар Гьасан эфендидин кьвед лагьай гада Абу-Муслиман велед тир. Ам революциядин еке иштиракчи хьайи, адалай гуьгъуьниз Куьре округда, ахпа Махачкъалада еке къуллугъар авур, СтIал Сулейманахъ галаз алакъада хьайи, адан са кьадар яратмишунар ва камаллу келимаяр чарарал кхьена, къведай несилриз тур кас тир.
Абдул-Къадир Алкадарский Алкьвадар Гьасан эфендидин гъвечIи стха Мегьамед эфендидин гада тир. Ада чпин хуьруьн медреса ва Гори шегьерда муаллимрин семинария куьтягьна, гзаф йисара Ахцегьрин ва Кьасумхуьруьн диндинбур тушир мектебра, Петровскда урусринни мусурманрин училищеда тарсар гана, Махачкъалада са кьадар къуллугъар авуна. Советрин девирда чапдай акъатай сад лагьай буквардин (1934-йис) авторвал авур Абдул-Къадир Сулейманахъ галаз алакъада авай кас тир.
Абу-Жафер Мамедовакай лагьайтIа, лезги литературада ва газетра адакай кьил-тум авачир гафар кхьин, гьайиф хьи, адет хьанва. Мисал патал, «Лезги газетдин» 2020-йисан 30-июлдиз акъатай нумрада Хазран Кьасумован «Хайи чIалан таблигъатчи тир» тIвар алай макъала ганва. А макъалада Абу-Жаферакай ихьтин гафар ава: «Адан чIехи буба Пирали Ярагъ Мегьамедан тухумдай тир. Лезги поэзиядин классик Етим Эминан девирда Пирали машгьур шаир яз гьисабзавай. Мадни итижлу са делил: Абу-Жаферан дах Мамедэфендини Алкьвадар Гьасан эфенди дидедин патай мукьва-кьилияр тир».
Гьакъикъатда Абу-Жафер 1870-йисуз Кьасумхуьрел къазивал ийизвай малла Мегьамедан хизанда дидедиз хьана. Мегьамедан бубадин тIвар Эмир-Али тир (Килиг: ЦГА РД, фонд 21, опись 5. ед.хр. 76). Алкьвадар Гьасан эфендиди кхьизвайвал, Эмир-Алидин ери-бине Къуба уезддин ТIагьиржалдилай тир, ам жегьилзамаз вичин хайи хуьряй Вини Ярагъдал куьч хьана, ада Ярагъ Мегьамедан медресада кIелна ва шейхдин стха Абдулгъанидин руш Муъминатахъ галаз санал хизан кутуна. ГьакI хьайила, Абу-Жаферан чIехи диде Муъминат Алкьвадар Гьасан эфендидин диде Гьафисатан имидин руш яз акъатзава. Ам тарихда «Эмир-Али эфенди» тIвар алаз, имам Шамилан терефдар ва шаир яз машгьур я. Эмир-Али 1839-йисуз, Е. Эмин дидедиз жедалди са йис амаз, гьаждай хкведайла рагьметдиз фена. Эмир-Алидин хтул Абу-Жаферахъ «Мамедов» фамилия хьунин себеб, аквадай гьаларай, Эмир-Алидин бубадин тIвар Мамед хьун я.
Чна винидихъ тIварар кьунвай пуд касдикай Али-Искендер Алкадарский революциядилай вилик ва адаз мукьва йисара лезги орфография арадал гъунин рекье тежриба авай кас тушир.
А чIавуз ахьтин тежриба Абдул-Къадир Алкадарскийдизни авачир: ада лезги чIалан ктабар кхьиз 1928-йисалай башламишна, букварь 1934-йисуз чапдай акъудна. Революциядин ва адалай вилик йисара ам Куьреда авачир, Сулейманавай яргъа авай.
Абу-Жафер Мамедовакай лагьайтIа, А.В. Луначарскийдин редакциядик кваз Москвада акъатай «Литературадин энциклопедиядин» 1932-йисуз чап авур томда адакай икI кхьенва: «Кьасумхуьрелай тир муаллим, лезги Абу-Жафер Мамедова, виликдай гьеле Усларан азбукадалди туькIуьрнавай букварар чапдай акъудай, революциядин сифте йисара арабрин алфавитдик дегишвилер кутуна, ам лезги чIалал /кхьинар авун патал/ ишлемишиз жедай къайдадиз гъана».
И малуматдай аквазвайвал, Абу-Жафер Мамедов революциядилай вилик ва адаз мукьва йисара лезги орфография арадал гъунин рекье тежриба авай кас тир. Чна фикирзава, Абу-Жафера генерал Усларан азбукадалди туькIуьрнавай буквардал кIвалахдайла, адан гъиле генералдин куьмекчи яз хьайи Мирзе-Къазанфаран дафтарни гьатна. Гьа дафтардиз я 1919-1920-йисара Сулейманан шиирар, Эминан шииррал алава яз, кхьин хъувунвайди.
Сажидин Саидгьасанова шагьидвалзавайвал, революциядилай вилик квай девирдин шаиррин ирс пара кIватI хъувур ва Сулейман чидай адан хуьруьнви Гъалиб Садыкъиди, А.Мамедовакай ихтилат кватайла, ам СтIал Сулейман ашукь туш, халис шаир я сифтени-сифте лагьайбурун жергеда ва ам шаирдин еке дуст хьайиди, ада шаирдин пара кьадар эсерар чарарал кхьейди, а чарар 1930-йисара терг хьайиди я лугьуз тестикьардай.
Чна винидихъ гъанвай делилри Мирзе-Къазанфаран Эминан шиирар авай дафтардиз Сулейманан шиирар алава хъувур кас Абу-Жафер Мамедов я лугьудай мумкинвал гузва.
Кардин кьил гьикI яз хьайитIани, къе чаз 1919-1920-йисара чарчел кхьенвай СтIал Сулейманан шиирар ашкара хьанва. Абуру тайиндаказ Советрин девир алукьдалдини а стIалви Етим Эминан рехъ давамарзавай халис шаир яз машгьур хьайиди тестикьарзава.
Дуьз лагьайтIа, чна лугьузвай йисарилай са къад йисан вилик чарчел кхьенвай Сулейманан шиирар ава лугьудайбурни кими туш. Мисал патал, Фейзудин Нагъиева тестикьарзава, бес «Сулейманан шиирар… 1900-йисарин эвелрилай Абужафер Мамедова (Усларанни Къазанфаран ва вичи дегишвилер тур Куьредин алфавитда аваз) кхьиз эгечIайди я» («Лезги газет», 2021-йисан 3-июнь). ИкI лугьузвайда вичин гафар тестикьарзавай делиларни винел акъуднайтIа, пис жедачир…
Ахьтин делилар гьеле дуьздал акъуднавачиз акуна, камаллу стIалвидин шииррикай виридалай фад чарчел кхьенвайбур яз къе чаз чизвай ва Мирзе-Къазанфаралай агакьнавай дафтарда авай ругуд эсердикай «Итимвал хъсан я» шиир чна агъадихъ гузва. Адан дафтарда авай кхьинра чаз кими яз акур гьарфар шиирдин инал ганвай вариантдик скобкайра туна, чна кухтунва. И эсердин чаз гьат хъувунвай вариантда икьван чIавалди ашкара тир адан вариантда авайдалай са бенд артуханди ава, адан амай бендерни абурун къедалди малум тир жуьрейрилай «цIалцIам» ва, чи фикирдалди, Сулейманаз «мукьва» я…
Итимвал хъсан я!
Эвелдай дирбаш жедалди,
Гардандин кIирвал хъсан я,
Эхирдай яваш жедалди,
Эвелдай тирвал хъсан я.
Эй, факъир, вун акъваза дуьз,
Ар чIугвамир юкъуз-йифиз,
АкI жемир, хак акъатай(д) хьиз, —
Са кlус итимвал хъсан я.
Аннамаз бязи фугъара,
Эхир гьатда тIиш пухъара,
Гзаф тахьайтIан, са пара1
Жувахъни чирвал хъсан я.
Иблисдиз къунши жедалди,
Халкьар арзачи жедалди,
Келлегуьз къучи жедалди,
Валлагь, факъирвал хъсан я.
Нагъварни мух кутаз, хурам2
ХьайитIа, катдайди я лам, —
Гъиле кьуна еке вагьрам,
Жув къапуд сивял3 хъсан я.
Фитнедай дуьнья ацIурна,
Нубатсуз зангар кьацIурна,
Нашидавай4 (ягъ) жеч зурна5, —
Ам ягъиз кьавал6 хъсан я.
Эй, хва кьей кас, гьакIан гьайван,
Ферзни7 суьннет8 течир жуван,
МичIи куьра9 далдамди ван
Ийидач — къавал хъсан я.
Чир хьухь Сулейманан синих:
Авай гаф тавун я чуьнуьх.
Магьут10 чухва хъуьтIуьз къуьнуьхъ
Кьадайд туш — кавал хъсан я.
__________________
1 Пара (пhара) — инал: пай, кIус: «Дакъузпара»
(кIуьд кIус, кIуьд пай) тIварцIик квай «пhара»
гаф хьиз, «ппара» («артух») гаф хьиз ваъ.
2 Хурам/хуррам — къумбар, шад.
3 Сивял — «сивел» гаф ЯркIи нугъатдин жуьреда.
4 Нашиди — инал: тежриба авачир кас.
5 Зурна — рифма дуьзди хьун патал туьрк чIалара
авай жуьреда ишлемишнавай лезги чIалан
«зуьрне» гаф.
6 Кьавал — музыкант.
7 Ферз — гьар са касдиз важиблу кар.
8 Суьннет — хъсанди яз гьисабзавай кар.
9 Куьр (ккуьр) — Агъа СтIалдал ва са кьадар
маса лезги хуьрера «цур» гафунин синоним.
10 Магьут — инал: чIичI авай сун яцIу парчадикай
тир.
Мансур Куьреви
