21-февраль — дуьньядин халкьарин дидед чIаларин югъ
Эхиримжи йисара дуьньядин гзаф халкьарик чпин чIалар авай гьалди къурху кутазвайвиляй, чIал хуьн, чирун, виликди тухун патал жуьреба-жуьре серенжемар кьабулзава, мярекатар тешкилзава. Инсанар (парабур) гьерекатдик квайди гьисс тавуна туш.
Лезги чIалан гьални, чун хьиз, кьадардиз тIимил тир маса халкьариндалай тафаватлу жезвач. ЧIал хирде жезвайди, адал рахазвайбур, кхьизвайбур къвердавай тIимил жезвайди гзаф крари къалурзава. Сифте нубатда, жегьил несилриз багъри чIалан тIямар, къадир, ам гьинай ятIа, адан дережаяр гьихьтинбур ятIа, ерли чизвач, я чиризни кIанзавач.
Амма чIал, чIалан девлетар… Халкьар гьикьван жуьреба-жуьре ятIа, гьакьван чIаларни гзаф я. ЧIалаз килигна, миллетрал тIварарни атана: лезгияр, урусар, татар, немсер, туьрквер ва масабур. ЧIал квахьайтIа?.. Алимри, сиясатчийри, писателри, куьрелди, чIалаз къуллугъзавай вирибуру къейдзавайвал, чIал квахьайтIа, халкьни амукьдач. ЧIалал акъатзавай газетарни, журналарни, адал рахазвай театрни, радиони квахьда. Ихьтин гьал фикирдизни гъиз кIанзавач…
Чна чи милли журналистика, кхьинар, газетар арадал атунин тарихдикай са шумуд макъала чапнава. Абурай аквазвайвал, Дагъустандин халкьарин, гьа жергедай яз, чи чIаланни кхьинар, газетарни журналар, ктабар акьван регьятвилелди арадал атайди туш. Абур еке магьрумвилериз дурум гайила, бязи кьегьалри чпин чанарилайни гъил къачурла, ахпа арадал атайбур тирди Гьажибег Гьажибегов, Нажмудин Самурский, Мемей Эфендиев, Алибег Фатахов хьтин ва маса ксарин кьисметри субутзава.
Агъзур йисара чахъ чи милли чIалан гьарфар, кхьинар, я басма авур литературани хьанач. Араб, фарс, туьрк, эрмени, урус, маса чIаларални кхьизвай, кхьей бязи затIар са гьина ятIа (Берлинда, Стамбулда, Тифлисда, масанра) чапзавай. Халкьдин гегьенш къатарив а ктабар, газетар агакьзавайни?
Гъилелди кхьей затIарни сад-кьведав жезвай. Халкь саки тамамвилелди савадсуз тир эхир…
Ихьтин гьалдай чун хьтин тIимил авай халкьар Октябрдин инкъилабди акъудна, гьадан нетижада арадал атай къурулушди чун хвена, культурадин, савадлувилин, экономикадин, маса хилерайни виликди фидай мумкинвал гана. Лезгийрикай лезги филология, литература, философия, тарих ахтармишзавай дуьньядиз машгьур шумудни са алим, писатель, тарихчи, дипломат, дилмаж, искусстводин устадар хкатна! Хайи чIала а дережайриз акъудна абур!
Чи классикар тир Кьуьчхуьр Саиданни, Эминанни, Рухун Алидинни, Ярагъ Мегьамеданни, Алкьвадар Гьасананни, масабурунни тIварар чаз чирайди чи хайи лезги чIал тушни! Чун дуьньядиз чирзавайдини мад гьа чи чIал, культура, эдебият я…
Илимдинни культурадин хейлин чешмейра (“Российская газета”, “Литературная Россия”, масабур) къейдзавайвал, алай аямда россиявияр рахазвай 193 чIалакайни 84 нугъатдикай 18 чIал тамамвилелди квахьунин цIарцIел ала. И кардик цIийи “демократия” гъалиб хьайи 1990-йисалай инихъ иллаки еке юзун, гьерекат акатна. Советрин девирда арадал гъайи са затIни (гьа жергедай яз чи чIаларал акъатзавай газетарни, журналарни, ктабарни, чапханаярни) чав тадай ниятар авач. «Квез кIани кьван суверенитетар къачу!» лагьайбуру гила «квез кIан ятIа», хуьх куь чIалар, газетарни ктабар лугьузва.
Чна ихьтин гьалдиз дикъет тагайтIа, чIал вуч я лагьана, чи чIалал акъатзавай чеб гьакIани тIимил тир газетарни, журналарни кхьин тийиз, кIел тийиз, гъиляй-виляй вегьейтIа, чун гьа диде-буба течир манкъуртриз элкъуьн яргъал аватдач. Квадарун регьят я, хуьн — четин!..
Гьа четинвал авайвиляй, ЮНЕСКО-дин къарардалди (1999-йис) милли чIалар хуьнин Международный югъ яз тестикьарнава. Амни 21-февралдал ацалтзава. 2000-йисалай инихъ ам сувар яз къейдзава.
Амма чIал хуьниз талукь мярекатар, серенжемар са юкъуз ваъ, вири уьмуьрда — гьар юкъуз тухвана кIанзава. Хизан чIал хуьзвай сифте чешме я. Ана рахун тавур аял масанра хайи чIалал бажагьат рахада.
Чи чIал зайиф хьунин, ам арадай акъатунин асул себебкарар чун, диде-бубаяр, чIехи яшдин несилар жезвайди гьиссна кIанда. Ахпани государстводи чIаларин жигьетдай кьабулзавай бязи къанунарни абур хуьнихъ галайбур жезвач. Акьалтзавай несилар (чеб кьадардиз тIимил халкьарин) милли чIалавай, ам чирдай мумкинвилеривай (мектебривай, чапханайривай, ктабривай, газетривай ва икI мадни) къакъудзавайбур гьа “цIийи” къанунар тушни?
Батмиш жезвайди къутармишун гьа батмиш жезвайдан везифа я лугьудайвал, милли чIалар хуьнин везифани гьа халкьарин къайгъударвилелай аслу жезва. Им гьакъикъат тирди аннамишна кIанда, эгер чна чун халкь яз гьисабзаватIа, аннамишзаватIа…
Ша чна Эминанни Сулейманан чIал хуьн! Чун пашман жедач, несилрини чаз сагърай лугьуда…
Мерд Али Жалилов,
литературадин отделдин редактор
