Лезги халкьдал алай гьал, адан къилихар, хесетар, ацукьун-къарагъун, мурадар ва дердер лезги шииратдин кьилин темайриз элкъуьриз алакьай кас Етим Эмин хьайиди савадлу гьар са лезгидиз чида. И кар шаирди­ еке бажарагъдалди лезги чIалал кхьенвай эсеррин куьмекдалди авунай. Эминан ихьтин яратмишунри адал чан аламаз ва ам кьейидалай кьулухъ са кьадар лезги жегьилрик руьгь кутунай ва абуру, Эмин себеб хьана, лезги чIалал шиирар кхьиз башламишнай. ГьакI хьайила я лезгийрин сад лагьай литера­туровед Гьажибег Гьажибегова Етим Эминакай ихьтин гафар лагьайди: “Лезгийрин чIехи пай шаирри ам чпин муаллим яз гьисабзава”­.

Гьахьтин, Эминал гьеле чан аламаз адан руьгьдин «шакIурт» хьайи ксарикай сад, вичин ери-бине чаз къени якъиндаказ ашкара тахьанвай Эрзихан тIвар алай са жегьил тир. Адакай сифте яз чи литературада Гъалиб Садыкъиди малумат ганай. А малуматдихъ галаз санал Эминаз шиирдин къайдада Эрзихана кхьенвай кагъазни къалурнавай. Ингье а кагъаздин гафар:

Эрзихана Эминаз кхьей кагъаз

 

Зун муштагъ1  я, лугьун чинал,

Вун акунихъ, малла Эмин.

Кьарар2  авач я захъ инал,

Вун такуна, валлагь, Эмин.

 

Дуьне айиз тахьуй заз дар,

Зи рикIени ава къастар:

Чун кьведни жен кIеви дустар, —

Шад жед Аллагь-Талла, Эмин.

 

Дугъри я, зак ква са нукьсан:

Ван хьайила заз ви масан,

ТуштIани заз акур инсан,

Акунихъ вил гала, Эмин.

 

Пара хьана заз ви сурагъ3,

Ви мецелай чкIизваз рагъ,

Артух хьурай даим ви чагъ4

Гьар са югъ-йикъалай, Эмин.

 

Эрзихана лугьуч хилаф5,

Битмиш тийиз эркекдин гаф.

Къалура заз жуван инсаф,

Зун жувалди яла, Эмин.

И шиирдай аквазвайвал, Эрзихан Эминахъ галаз акуна таниш тушир. Амма и эсердай Эминан тIвар ва адан шиирар лезгийрин арада шаирдал гьеле чан аламаз гегьеншдиз­ машгьур хьайиди ва абуруз халкьдин па­тай еке гьуьрмет авайдини аквазва. И эсер “чи ви­ри” тир Эминаз гьадан девирда халкьди ганвай къимет я лагьайтIани жеда. Мадни и “къиметди” къалурзавайвал, Эмин халкьдиз хъсандаказ, вични “мецелай рагъ чкIизвай” кас яз чизвай. “Мецелай рагъ чкIизвай” — Эминан и образдив гекъигиз жедай са маса образ, я Эрзиханалай вилик, я адалай кьулухъ, чаз чиз, садавайни яратмишиз хьайиди туш.

Бес вуж тир, гьи хуьряй тир а Эрзихан, вич Эминахъ галаз дуст хьунихъ цIигел хьайи, азарди икрагь авунвай шаирдин чандин сагъвал йикъалай-къуз артух хьана кIанз хьайи ва Эмин мецелай рагъ чкIизвай кас тирди лезгийрикай виридалай вилик акур?

Ам Вини Хъартасрикай хьун мумкин я ла­гьана, адакай сифте яз Гъалиб Садыкъиди кхьенай. Гуьгъуьнлай Эрзиханан са шумуд шиир Арбен Къардаша чапдиз акъуднай. Ада шииррихъ галаз ганвай баянра Эрзихан Вини Хъартасрикай яз гьисабун Гъ.Садыкъиди шак алай кар я лагьанвайдакай къейднай.

Гьар гьикI ятIани, Эминан девирда яшамиш хьайи, адаз кагъаз кхьей, шиирар яратмишиз хьайи Эрзихан мус дидедиз хьанатIа, мус кьенатIа ва ам гьи хуьряй тиртIа, чаз къени якъиндаказ чизвач.

Са тIимил амайтIа, и крар чаз цIикьвед йис идалай вилик  чир жедай, амма чир хьанач. А вахтунда, 2009-йисуз, Махачкъалада “КIиридай жагъай гъилин хатIарин шииррин алманах (XVIII-XIX асир)” тIвар алай ктаб чапдай акъатнай. А ктабда профессор Ражидин Гьайдарован архивда авай араб гьарфаралди кхьенвай кIватIалдин копия ва ада авай лезги чIалал кхьенвай шиирар (абурун арада Эрзиханан 6-7 шиирни авай), гилан лезги алфавитдин куьмекдалди кхьена ганвай.

Профессор кьейила а ктаб акъудун чпин хивез къачурбур, гьа профессордин еке иштираквал аваз арадал гъанвай лезги орфографиядин къайдаяр хуш авачирбур хьана. Хуш авайбур тиртIа, абуру рагьмет хьайи Р.Гьайдарован тIварцIихъай ктабда кхьенвай макъалада ва ктабдин тIварцIе лезги орфографиядин къайдайрихъ галаз са алакъани авачир “алманах”, “йад”, “дуьнйя” ва маса га­фар кьасухдай ишлемишдайни?!

Гьайиф хьи, аджамдал (араб гьарфарал) кхьенвай лезги шиирар кIелна, кириллицадин куьмекдалди кхьинин кардани абуру чеб тажуб жедай жуьреда тухвана. Ихтилат физвай ктаб акъудайбурувай араб гьарфаралди кхьенвай лезги шииррин кIватIалда авай са шиир кьванни туькIвена, гъалатIар квачиз ва гафарни цIарар какадар тавуна кириллицадин алфавитдиз акъудна, ктабда гуз хьанвач. Ана кириллицадал ганвай гьич са шиирни­ аджамдал кхьенвай оригиналдихъ галаз кьазвач лагьайтIа жеда. Мисал патал, къачун чна кIватIалдин 225-чина авай Эрзихана вичин дуст филиви Гьажимурадаз цIийи кIвалер мубарак авун яз кхьенвай шиир. (Макъаладихъ галаз кIватIалдин а шиир авай чинин шикилни гузва). А ктаб акъудай пешекарривай я Гьажимурадан тIвар, я ам Филерин хуьряй тирди араб гьарфаралди кхьенвай текстинай, аквадай гьаларай, кIелиз хьанвач, абурувай Эрзиханан а шиирдин 11 бендиникай 4 бендинай кьил акъудиз хьанвач: кириллицадин гьарфарал а шиир ктабда кхьидайла адан 4 бенд шииррин кIватIалда авачирди хьиз ва а эсердик Гьажимураданни Филерин тIварар квачирди хьиз къалурнава.

Амма виридалайни аламатдин, илимдихъ галаз алакъа авай макъалаяр ва ктабар­ кхьидай къайдайрикай хабар авай ксар тажу­бар­дай кар ихтилат физвай ктаб акъудай пешекарри филиви Гьажимурадан кIва­лерин тариф ийизвай шиирдин автор къалурдайла авунва. КIватIалдин 225-чинин сифте кьиляй, а шиир башламишдалди вилик, адан автор­дикай араб гьарфаралди ихьтин пуд гаф кхьенва: “Гафт Эрзихан Бахцугъ”. РагъэкъечI­дай па­тан шииратдикай ха­бар авай гьар са касдиз им адет хьанвай жуь­реда фарс чIалал шиирдин автор къалурзавай келима тирди ва лезги чIалаз ам “лагьана Бахцугъ Эрзихана” келима хьиз таржума ийиз жедайди чида. Гьайиф хьи, ихтилат физвай ктаб чапдиз гьазурай пешекарривай и келима кIелиз хьанвач, я и кар чпи хивени кьунвач. КIелиз хьанайтIа, чаз цIи­кьвед йис идалай вилик Эминаз кагъаз кхьей, шаирвилин бажарагъ авай Эрзихан тIвар алай кас бахцугъви тирди чир жедай…

Гьар гьикI ятIани, ктаб акъудайбуруз чна чухсагъул лугьун герек я: абуру араб гьарфа­ралди кхьенвай шииррин куьгьне кIва­тIалдин копия ктабда туналди маса инсанризни а кIватIалдал кIвалахдай мумкинвал гана. Ингье, чавай къе а копиядай Эрзихан бахцугъви тирди чириз хьана. Ша чна гила1886-йисуз Куьреда хьайи переписдин документриз вил вегьин. Абур гьукуматдин, кIан хьайи нивай хьайитIани килигиз жедай архивда ава.

А документрай аквазвайвал, Вини Хъартасрал 1886-йисуз Эрзихан тIвар алай са кас яшамиш жезвай. Ам а девирда ихтилат физвай хуьруьн хизанрин сиягьда 5-нумра алаз къалурнавай хизандин кьил тир, адан 15 йис хьанвай ва адахъ 12 йис хьанвай Малла-Али ва 8 йис хьанвай Ибрагьим тIварар алай стхаяр авай. Абурун буба Севзихан кьенвай (Центральный государственный архив РД, фонд 21, опись 5, ед.хр.76). Икьван чIа­валди Эмин 1884-йисуз кьейиди яз гьисабзавай. Эхиримжи вахтара чна кьиле тухвай ахтармишунри шаир 1880-йисуз кьейиди къалурзава. И делилри шагьидвалзавайвал, Етим Эмин рекьидайла хъартасви Эрзиханан 9 йис тир (13 йисалай гзаф тушир), яни ам Эминакай шиирар кхьидай яшда авай кас тушир.

Гила чун 1886-йисуз туькIуьрнавай Бахцугъ тIвар алай хуьруьн хизанрин сиягьдихъ галаз таниш жен. И сиягьда Эрзихан тIвар алай кьве кас ава. Абурукай сад 75-нумра ганвай хизанда авай 11 йис хьанвай аял я, муькуьдини 42-нумра алаз къалурнавай хизандин кьил я, вичин 26 йис хьанва. Яни 1860-йи­суз дидеди ханвай. Адаз стхаяр авачир ва адан буба Бедевхан перепись жедалди кьенвай (Центральный государственный архив РД, фонд 21, опись 5, ед.хр.86). И делилри къа­лурзавайвал, Етим Эмин рекьидайла бах­цугъви Бедевханан хва Эрзиханан 20 йис хьанвай. Яни Эминал чан аламайла Эрзихан­ шаирдиз кагъаз кхьиз жедай яшдив агакьнавай итим тир. И делилри чаз Р. Гьайдарован архивда аваз хьайи кIватIалда Эрзихан бахцугъви яз къалурун гьахъ кар тирди тестикьарзава.

Къенин бахцугъвийрикай рахайтIа, абуруз­ чпин хуьруьнви Эрзихан “кIелунар чидай­, ма­сабуруз тарсар гайи” кас хьайиди ва ам тахминан 1930-йисуз кьейиди чизва. Адан сурни­ хуьруьнвийриз ашкара я: ам, Эрзиханан веси­диз килигна, кьилди, хуьруьн сураривай яр­гъа­ са сенгердал, хайи хуьруьзни кьа­кьан дагъ­лариз килигиз ала. Амма бахцугъвийриз чпин хуьруьнвиди жегьил вахтара шиирар ва Етим Эминаз кагъаз кхьейдакай хабар авач. Низ чида, белки Эрзихан Эми­нахъ галаз гуьруьшмиш жез агакьнач жеди, шаир фад кьейи­­виляй. Белки Эмин кьейидалай кьулухъ Эр­зихана мад шиирарни кхьин хъувунач жеди…

И крар гьикI яз хьайитIани, лезги халкьдин виридалайни рикI алай шаирдин мецелай рагъ чкIизва лагьай кас вуж тиртIа, яни гьинай тиртIа, мус дидеди ханатIа ва мус кье­натIа Эминан шииратдикай хабар авайбуруз чир хьун герек тир. И кар чаз къе чир хьанва. И макъаладихъ галаз санал чна кIел­завай­буруз Бахцугъ Эрзиханан (1860-1930) шиирни (ам себеб хьана чаз адан бинени чир хьана) теклифзава:

Мубарак хьуй, Гьажимурад!

 

Асул6  я хьи тахти-риван7,

Кьибледалди элкъвей айван,

Шад хьана зун, хьайила ван, —

Мубарак хьуй, Гьажимурад!

 

Нижат8  хьуй ви устадвилиз,

Гьич гаф авач къавуз, чилиз,

Ма(н)ша’аллагь, дуст, ви кIвализ, —

Мубарак хьуй, Гьажимурад!

 

Яраб ятIа къудратдин кар:

Женнет(д) къапу хьиз я ракIар,

Мегьежер9 я гьар са дакIар, —

Мубарак хьуй, Гьажимурад!

 

Гьамиш ала элдин мецал10,

Ажеб дуьзмуьш авунва цал,

Жезвелдивди11 расна кварцал12, —

Мубарак хьуй, Гьажимурад!

 

Девлет къайим13  хьуй, куьребег14,

ГьакI шадвилер агатрай квег,

Ранда яна авур дирек15, —

Мубарак хьуй, Гьажимурад!

 

Акурбуруз16 гуда гьайбат17,

Бедназардкай хьуй саламат,

Ваз ярашугъ я имарат18, —

Мубарак хьуй, Гьажимурад!

 

Вахъ авай кьван устадвилер,

Сагъ хьурай ви гьакI(ни) гъилер.

Хандизни19 жеч ихьтин кIвалер, —

Мубарак хьуй, Гьажимурад!

 

Алакьдач20 хьи акур инсан,

Душманарни хьана нукьсан21,

Ихьтин имарат жеч хъсан!

Мубарак хьуй, Гьажимурад!

 

Ваз нуш хьурай ви ужагъар22.

Ажеб яана сувагъар

Безетмиш авур утагъар23

Мубарак хьуй, Гьажимурад!

 

Къизилверекь24 хьиз акваз тир

Гьар са цлан нехиш я дуьр25.

Шагьристан26 я Филерин хуьр, —

Мубарак хьуй, Гьажимурад!

 

Эрзиханни рахач нашер27,

Гьич за тариф ийич тежер,

Ви дустарик акатна хъвер, —

Мубарак хьуй, Гьажимурад!

____________________________

1  Муштагъ  — цIигел.

2  Кьарар  — “кьарай” гафунин нугъатдин жуьре.

3  Сурагъ  — “суракь” гафунин нугъатдин жуьре.

4  Чагъ  — сагъвал, кIубанвал.

5  Хилаф  — дуьзвал квачир, таб квай.

6  Асул  — инал “виридалайни кьилин, важиблу затI”.

7  Тахти-риван  — инсанри къуьнерал кьуна ялдай къав алай тахт; инал кIвалин айван гьахьтин тахтунив гекъигнава; урус чIалал: паланкин.

8  Нижат  — араб чIала и гафуниз са шумуд мана ава, инал “баркалла” гафунин манада ишлемишнава.

9  Мегьежер  — айвандин чина, муькъуьн, гурарин къвалара твадай чахчахар.

10  Мецал  — “мецел” гафунин (кIалубдин) нугъатдин жуьре.

11  Жезвел  — пенжердин, ракIарин къерехрай винелай рамка хьиз эцигдай кьулар.

12  Кварцал  — “гуьрцел” гафунин нугъатдин жуьре.

13  Къайим  — инал “артух” гафунин манада ишлемиш­нава.

14  Куьребег  — инал “куьре” фарс чIалал “чка” лагьай гаф я, гьакI хьайила “куьребег” гаф “чкадин чIехиди” лагьай чIал жезва (белки, Гьажимурад Филерин кавха тир жеди).

15  Дирек  — дестек.

16  Оригиналда инал, чаз чиз, гъалатI яз, “акур ксар” келима кхьенва.

17  Гьайбат  — чIехивал.

18  Имарат  — дарамат.

19  Оригиналда и цIар адан размер чIурзавай “гьич” гафунилай башламиш жезва.

20  Алакьдач  — инал “тух жедач” келимадин манада ишлемишнава.

21  Нукьсан хьун  — инал “гуьгьуьлар чIур хьун” келимадин манада ишлемишнава.

22  Ужагъ  — къул; ужагъар  — инсанар яшамиш жезвай чка.

23  Утагъ  — кIвал.

24  Къизилверекь  — къизилдин яд янавай чарчин жуьре­.

25  Дуьр  — гевгьер, инжи.

26  Шагьристан  — шегьердин чка.

27  Нашер  — нагьахъ.

Мансур  Куьреви