ТIварун стхадиз1
ТIварун стха2, зид а касдив3 гьуьжет туш:
Еке селдик марфадикай хар жеди4.
Нагьакь5 ерда6 къалмакъалун адет туш,
Эллер7 арад8 ам низамсуз9 кар жеди.
Кьежей мез я — кIани патахъ рахада,
Гьарда вичин кар я — вичиз аквада,
Кьел гьи касди неда — гьада яд хъвада,
Сирке туьнт хьай къапуниз зарар жеди.
Мубарак хьуй гъидай касдиз — пудни гъуй,
Вуч гаф ава, шариат я — кьудни гъуй,
Мал, меслягьат вичинди я — цIудни гъуй10,
Мадни артух сандухдин паяр жеди.
Маса, гъейри11 хабар кьадайд атайтIа,
Шариатдал адаз рекьер къалайтIа,
“Пуд паб гъунугъ хъсан кар я”, — лагьайтIа,
Течир гъейри кесибдиз хабар жеди.
Зун Эмин я, заз шикетар12 чидайд туш,
Шикетчидихъ галаз рекье фидайд туш,
Гъейри касдин чиниз арза гъидайд туш,
АкI хьайтIа13 зал гъейри Эмин14 тIвар жеди.
(Етим Эминан и шиир чапдиз гьазурайди ва адаз баянар гайиди Мансур Куьреви я)
___________________________
1 И шиир 1927-йисуз Гь.Гьажибеговани адан дустари сифте яз лезги чIалал акъудай лезги шаиррин яратмишунрин кIватIалда “ТIварун стха” тIвар алаз 5 бендинин эсер яз ганвай. Адан 4-бендина са цIар кимизвай. 1941-йисуз М.Гьажиева акъудай Эминан шииррин кIватIалда кимизвай цIарни хганвай ва шиирдин тIварни дегишарнавай — “ТIварун стхадиз”. И тIвар алаз гила шиир вири ктабра гьатнава, 1995-йисуз Гъ.Садыкъиди акъудай кIватIалдани шиир “ТIварун стхадиз” тIвар алаз ганва. А.Шихсаидован архивдай чаз гила и шиирдин араб гьарфаралди кхьенвай цIийи вариант гьатнава. 1995-йисуз Гъ. Садыкъиди акъудай кIватIалда авай и шиирдин вариант, ам гьадалай вилик чапдай акъатай ва чаз гила гьат хъувунвай вариантрив гекъигна, газетда чапзава.
2 И шиир Эмина вичин тIвар алай КIирийрин къазидиз кхьенва. Эсер шаирди ихьтин са вакъиадикай туькIуьрнава. Адан кьилив кьвед лагьай паб къахчун патал меслят гъиз шаирдин дуст, Алкьвадар Гьасан эфендидин бажанах ва Гилийрин къази малла Мисрихан атанай. Эмина адаз туькIвей кIвале къияматдин къал жеда, герек авач лагьана, жаваб гана рахкурнай. Ихьтин меслят гуьзлемиш тавур мугьман Эминакай бейкеф яз хъфида. КIирийрин хуьруьн къази малла Эмин Ялцугърин къази малла Эминан хванахва тирди чизвай Гилийрин къази малла Мисрихана шаирдилай кIиривидиз шел-хвал ийида. КIиривиди ялцугъви гьахъ туш, “шариатди кьуд пабни гъидай ихтияр гузва” лагьана, гиливидин гуьгьуьлар кьада. Гуьгъуьнай хабар ракъурнани, тахьайтIа масакIа хьанани, амма гиливидин и наразивилин ихтилат ва адаз кIиривиди ялцугъви Эмин гьахъ туш лагьай гафар са ни ятIани шаирдин япарив агакьарда. Хабар кьурдаз авачир акьул адаз гунал тахсирдик акатай Эмина тIварун стхадиз и шиир-жаваб рахкурна.
3 1995-йисуз акъатай кIватIалда инал “са касдив” келима кхьенва. Амма акI кхьин гъалатI я: сад лагьайди, 1980-йисуз Гъ.Садыкъиди акъудай ктабда, гьадалай вилик масабуру акъудай кIватIалра ва чаз гила гьат хъувунвай вариантда инал “а касдив” келима кхьенва, “са касдив” ваъ, кьвед лагьайди, шаир Эмина вичин дуст кIириви Эминаз чпин арада авай тайин касдикай кхьенва, адан тIвар такьуна. ГьакI хьайила инал “а касдив” келима кхьин дуьз я, тайин касдикай тушир “са касдив” келима ваъ.
4 И цIарцIе Эмина гъанвайди лезги мисал я: “Еке селдик марфадикай хар жеди…”. И мисалдин мана, чаз чиз, ихьтинди я: “Хийирлу марф, кьадардилай артух хьайила, харуз, яни зияндиз элкъведа”. И мисалдалди шаирди, дустарин арада ихтилатар гзаф авуна, абур зияндиз элкъведайвал тахьурай лугьузва. 1995-йисуз Гъ.Садыкъиди акъудай кIватIалда авай шиирдин и цIарцIе 1980-йисуз гьа авторди акъудай кIватIалда дуьз кхьенвай “селдик” гафунин чкадал, гъалатI яз, “селдин” гаф кхьенва.
5 Нагьакь — герек авачиз.
6 Ер — яшамиш жезвай чка, ватан.
7 Эллер — инал “эллерин” гафунин куьруь жуьре. Эллер — халкь, инсанар.
8 Арад — “арада” гафунин куьруь жуьре я. Гь.Гьажибегова акъудай кIватIалда инал “акI арадай” келима кхьенвай. 1957-йисуз Н.Агьмедова акъудай кIватIалда и келима “а арада” келимадиз элкъвена, ахпа вирибуру гьакI кхьиз башламишна. А.Шихсаидован архивдай чаз гила гьат хъувунвай вариантда и цIар вири санал ихьтинди я: “Эллер арада ам низамсуз кар жеди”. Чи фикирдалди, и цIар бендинин манадивни кIалубдив кьазвай “Эллер арад ам низамсуз кар жеди” келима хьиз кхьин дуьз я.
9 Низамсуз — къайда тушир.
10 И цIарцIи Етим Эмин жуьреба-жуьре месэлайрин, къайдайрин жигьетдай масабурун фикиррилай аслу тушир вичин кьетIен фикирар авай кас хьайиди къалурзава.
11 Гъейри — маса, чара.
12 Шикет — “шикаят” гафунин са жуьре, нелай-квелай ятIани наразивал къалурдай ихтилат, гафар.
13 1941-йисан кIватIалда инал, гъалатI яз, цIарцIин эхирда авай “жеди” глаголдин вахтунив такьазвай “ятIа” гаф кхьенва. А гаф 1995-йисуз Гъ.Садыкъиди акъудай кIватIалда “хьайтIа” гафуналди эвезнава. А.Шихсаидован архивдай чаз гила гьат хъувунвай вариантда и цIар вири санал ихьтинди я: “АкI тийтIа зал гъейри Эмин тIвар жедий”. Инал “тийтIа” гаф лезги литературадин чIалан “тиртIа” гафунин, “жедий” гаф лезги литературадин чIалан “жедай” гафунин яркIи нугъатда авай жуьреяр я. Гьелбетда, и цIарцIе я “хьайтIа… жеди”, я “тиртIа… жедай” гафарин арада авай жуьредин алакъайрикай сад хьун герек я. Кьвед лагьай вариантди бендерин эхирдай тикрар жезвай гаф, ам лезги литературадин чIалал кхьейла, дегиш жезвайди фикирда кьуна, чна и кьве гафунин арада Гъ.Садыкъиди къалурнавай алакъа хвенва.
14 Инал шаирди лугьузва: “АкI хьайтIа, зи тIвар Эмин жедач, “гъейри Эмин” же-да”. Эмин — саламат, дуьз, хатасуз, гъейри Эмин — дуьз тушир, саламатвал, ихтибарвал авачир лагьай чIал я. Мумкин я, инал шаирди кIириви Эминаз “зун вун хьтинди туш” лагьана айгьам ийизва.
«Лезги газет»
