Кьве паб1
Гьич са касдиз кьве паб тахьуй [уьлкведа]2,
Нагагь хьайтIа, кIвале агьузар3 жеди.
Виш агъзур йис хьайтIан ачух дуьнеда,
Гьар са чIавуз адан4 гуьгьуьл дар жеди.
Нагагь хьайтIа, кьадар хьана, несибвал5,
Жеч адавай6 я кар-кIвалах, кесибвал7,
Дигай кIвале жед къиямат, тагьсибвал8,
Ягъун-гатун ана авай кар жеди9.
[Кьведазни жеч вавай къалуз10]11 адалат12,
Акьул гуз жеч, гьикьван хьайтIан гьавалат,
Рекьидалди алат тийир хажалат
Ви далудал кIеви, мягькем пар жеди13.
Гьикьван хвейтIан кьведни сад хьиз14, артухдиз15
Чай, шекер гуз, гьам зар-зиба16 — алухдиз17,
Рахач абур сад-садавди ачухдиз,
Рахун-луькIуьн, келима къагьар18 жеди.
Етим Эмин, гуьгьуьлар19 шад хьайитIа,
Къалмакъал жеч, итимар къад хьайитIа,
Гьар уьлкведа20 дишегьли сад хьайитIа,
Алай чка яргъамаз хабар жеди.
1870-1875
___________________________
1 И шиир 1931-йисуз Гь.Гьажибегова туькIуьрай Эминан шииррин кIватIалда тIвар алачиз, 4 бендиникай ибарат тирди яз, шаирдин тIвар жедай эхиримжи бенд авачиз ганвай. 1941-йисуз М.Гьажиева акъудай кIватIалда ам мад тIвар алачиз, амма шаирдин тIвар авай 5 лагьай бендни вичик кваз гьатнавай. Сифте яз “Кьве паб” тIвар алаз и шиир 1957-йисуз Н.Агьмедова туькIуьрай кIватIалда чапнавай. Чна инал шиир Р.Гьайдарован архивда хвенваз хьайи дафтардин 142-143 лагьай чинра авай жуьреда гузва, адан са бязи чкаяр 1995-йисуз Гъ.Садыкъиди ва 1931-йисуз Гь.Гьажибегова акъудай кIватIалра авай адан вариантрин талукь тир чкайрихъ галаз гекъигна.
2 И гафунин чкадал Р.Гьайдарован архивда хвенваз хьайи дафтарда авай шиирдин вариантда “дуьньяда/дуьнеда” гаф ала. Шиирдин къедалди ашкара тир амай вариантрани инал “дуьнья/дуьне” гафунин кIалуб кхьенва. Гьа гафунин кIалуб и бендинин пуд лагьай цIарцIин эхирдани ава. ИкI хьун, чи фикирдалди, гъалатI я: чIалан устад Эмина бендинин кьве цIарцIе са гафуналди рифма арадал гъидачир. ГьакI хьайила чна бендинин сад лагьай цIарцIе авай “дуьнеда/дуьньяда” гаф “уьлкведа” гафуналди дегишарнава. Лезги чIала “уьлкведа авай кьван” ва “уьлкведа авачир” хьтин мягькем ибараяр ава, чпихъ “ина авай вири” ва “санани авачир” келимайрин мана авай. “Гьич тахьуй уьлкведа” келимадихъ “санани тахьуй” келимадин мана ава. Сад лагьай цIарцIе “уьлкве” гаф ишлемишун герек тирди чаз шиирдин эхиримжи кьве цIарцIини къалурзава:
Гьар уьлкведа дишегьли сад хьайитIа,
Алай чка яргъамаз хабар жеди…
И цIарари лугьузва: “Са чи уьлкведа ваъ, амай уьлквейрани дишегьлийрин хесетар за лугьузвайвал я…” Шаирдин цIарари икI лугьунай ам винидихъ, эсердин сад лагьай цIарцIе вичин уьлкведикай, вич яшамиш жезвай чиликай рахазвайди чаз тайин жезва.
3 Агьузар — шел-хвал, къалмакъал.
4 Р.Гьайдарован архивда хвенваз хьайи дафтарда авай вариантда инал “ачух” гаф кхьенва. Амма ахьтин гафунин мана цIарцIин манадив кьазвач. Чна инал Гъ.Садыкъидин вариантда авай “адан” гаф къалурнава.
5 Несибвал — кьисмет жедай гьал. Гъ.Садыкъидин ктабда авай шиирдин вариантда инал, гъалатI хьана, и бендинив гьич такьадай ихьтин цIар кхьенва: “Нагагь хвейтIа сад-садалай артухдиз”.
6 Р.Гьайдарован архивда хвенваз хьайи дафтарда авай шиирдин вариантда инал “гьич жеч адахъ” келима кхьенва ва цIар вири ихьтинди я: “Гьич жеч адахъ я кар-кIвалах, кесибвал”, цIар вични бендина пуд лагьайди я. Амма ихьтин цIар лезги чIалан къайдайрив кьадайди жезвач. 1931-йисуз Гь.Гьажибегова акъудай шиирдин кIватIалда и цIар бендина кьвед лагьайди я ва ам и жуьреда башламиш жезва: “Жеч адавай…”. Чна цIар гьа и жуьреда башламишунилай гузва.
7 Кесибвал — инал “тIимилдал рази яз уьмуьр тухун” келимадин манада.
8 Тагьсибвал — гьуьжетардай гьал.
9 Р.Гьайдарован архивда хвенваз хьайи дафтарда авай шиирдин вариантда инал алай цIар ихьтинди я: “Рахун, гатун адаз авай кар жеди…” ЦIарцIин и жуьре лезги чIалан къайдайрив бегьем кьазвач. 1931-йисуз Гь.Гьажибегова акъудай шиирдин кIватIалда и цIар маса жуьреда кхьенва: “Ягъун-гатун ана авай кар жеди…” Инал “ана” гаф “кIвале” лагьай чIал я, ам цIарцIин манадив хъсан кьазва, цIар вични — бендинин манадив. ГьакI хьайила и цIар чна шиирдин 1931-йисан вариантда авайвал гузва.
10 Къалуз — “къалуриз” гафунин са тегьер. (Килиг: “Наиб Гьасаназ” тIвар алай шиирда.)
11 Инал Р.Гьайдарован архивда хвенваз хьайи дафтарда авай вариантда “дишегьлидихъ гьич жерид туш” келима кхьенва. Тежердини адалат, яни гьахълувал я лагьанва. 1931-йисуз акъатай Эминан шииррин кIватIалда “аламат” гафунин чкадал “саламат” гаф кхьенва. И карди чна вичикай ихтилат ийизвай келима авай цIарцIик Эминан шииррал рикI алайбуру са чарарай маса чарариз шаирдин эсер кхьидайла гъалатI кутунвайди къалурзава. Вичин яр Туькезбан вичив барабар кас яз гьисаб ийиз хьайи, РагъэкъечIдай патан халкьарин шаирривай садавайни тахьай жуьреда вичин дустунин (Абумуслиман) папан лайихлувилин тариф авур Эмина, чи фикирдалди, садрани “дишегьлидихъ гьич адалат жерид туш” лугьудачир. Са итимдиз кьве паб хьун бедбахтвал тирдакай кхьенвай шиирдин цIарцIе адалатдикай шаирди кьве паб авай гъуьлуьвай абуруз кьведазни сад хьтин жуьреда адалат къалуриз жедач лугьудай фикир хьун лазим тир.
12 Адалат — дуьзвал, гьахълувал.
13 Вичин манадиз килигна чна и бенд кьвед лагьай чкадилай пуд лагьай чкадал хканва.
14 Гъ.Садыкъидин ктабда авай шиирдин вариантда и цIар ихьтинди я: “Нагагь хвейтIа сад садалай артухдиз”.
15 Артухдиз — инал: парадаказ.
16 Зар-зиба — инал “багьа парча”.
17 Алух — инал “алукIдай затIар” келимадин манада ишлемишнава. “Гьам зар-зиба — алухдиз” келимадихъ “гьакIни багьа парча — алукIдай затIар расун патал” келимадин мана ава. Гъ.Садыкъидин ктабда авай шиирдин вариантда “алухдин” гафунин чкадал рифма чIурзавай “алукIиз” гаф кхьенва.
18 Къагьар — акъваз тавуна шехьун.
19 Инал Гъ.Садыкъидин ктабда авай шиирдин вариантда “гуьгьуьлар” гафунин чкадал “ви гуьгьуьл” келима кхьенва. ИкI кхьин дуьз туш: инал къад итимдин гуьгьуьлрикай ихтилат физва, Эминан гуьгьуьлдикай ваъ.
20 Р.Гьайдарован архивда хвенваз хьайи дафтарда авай вариантда и гаф “уьлкведин” кIалубда аваз ганватIани, чна ам чIалан къайдайрив артух кьазвай Гъ. Садыкъидин ктабда авай шиирдин вариантда къалурнавайвал ганва.
(Етим Эминан и шиир чапдиз гьазурайди
ва адаз баянар гайиди Мансур Куьреви я)
