Къанунсузвилерик акатайбур рикIел хкунин югъ

Гьар са девирдихъ вичин хъсанвилерни писвилер, гъалибвилерни магълубвилер, шадвалдай ва перишанвалдай вакъиаяр хьана. Абуру инсаниятдиз ва гьакI кьилдин инсанризни таъсирна. ХХ асирдин 30-40-йисарин сиясатдин къанунсузвилерин женгерик акатай инсанрин кьисметар лап туькьуьлбур хьана. Къе чна гьахьтин хизандин, вири четинвилериз таб гана, экуь, гьахълу, бегьерлу уьмуьрдихъ ялай, “халкьдин душман” тагъма алкIурай касдин веледрин уьмуьрдикай суьгьбетда.

Инсандилай вуч алакьда? И суалдиз гьар са касди вичин алакьунриз, къанажагъдиз килигна жаваб гуда. Хъсанвал, писвални ийиз, регьимлу, инсафсузни жез, пехилвиляй, рикIин мурдарвиляй  дугъри инсанар фитнедик кутаз, абурун кIвалер чIуриз, жумартвилелди инсан кIевяй акъудиз, адаз куьмекдин гъил яргъи ийиз… Инсандихъ уьмуьрда гьалтзавай кьван хъутIалрай экъечIдай, четинвилериз таб гудай ва инсанвилин тIвар вине кьадай уьтквемвал, такьат, къуватни жезва. Къуй чал гьалтзавай инсанар къени крарин, хъсан ерийрин иесияр хьурай.

Гьикьван хъсан жедай, эгер инсанри чпин алакьу­нар лайихлу крар патал серф аву­най­тIа. Гьайиф хьи, гьамиша икI жезвач.

1930-1940-йисарин къанунсузвилер. Абуру къени инсанрин рикIер тIарзава. Бес тIар жедачни, са тахсирни квачир вишералди, агъзурралди инсанар хизанривай, аялривай къакъудна, кIвалахдилай алудна, “халкьдин душманриз” элкъуьрна, тIвар беябурна, дустагъханаяр уьмуьрлух “утагъриз” элкъуьрайла. Къанунсузвилерин алпандин цIай галу­кьай ва кана  алугайбурук Эмирбегов Гьабибан хизанни акатзава. Ахцегьай тир Ашурбеган хва Гьабиб канатIани, далудихъ дагълар хьиз галай бубани диде гужуналди уьмуьрдивай ­аву­натIани, веледри экуьнихъ, уьмуьрдихъ, гьахълувилихъ цIигелвална, гележег  патал халис женг чIугуна, дишегьли веледар тиртIа­ни, вири четинвилериз таб гана. Заз абурукай садахъ, Ася Гьабибовадихъ, галаз гуьруьшмиш хьун кьисмет хьана. Ада бу­бадикай, дидедикай ва вичин вахарикай суьгьбетна. Лугьун хьи, адан ихтилатдихъ рикI къарсатмиш тахьана яб акализ хьун четин тир, ара-бир рикIел хкунри дишегьли вични дарихарзавай, адан вилер накъварив ацIурзавай.

Етим гада ва инкъилаб

Уьмуьр. Лап жаван гада Гьабиб патал ам умудар кутаз жедайди тир. Иллаки — инкъилабдилай гуьгъуьниз. Гьеле гъвечIизамаз вах Гевгьерахъ галаз санал етим яз амукьай Гьабибаз дуьньядай кьил акъудиз жедай зигьин­, викIегьвал ганвай… Чеб хуьн патал са кьас фу къазанмишиз, иниз-аниз, идаз-адаз кIва­ла­­хиз физвай гададив пачагьдин Урусатда, Бакуда, Дербентда кьиле физвай гурлу вакъиайрикайни хабарар агакьзавай. Фяле-лежберрин гьукумат, девлетлуяр авачир бахтлу уьмуьр туькIуьрзавайбуруз мукьва хьун патални жаванди чалишмишвилер авуна. Вучиз? Ина адав цIийи уьмуьр туькIуьрзавай регь­беррикай сад, халис большевик Нажмудин Самурский авайдакай, ада етимрин гьа­къиндай къайгъударвал чIугвазвайдакай ванер-сесер агакьна. Дугъриданни, Самурскийди ахцегьви гада хушдиз кьабулна. Гьабиб кьвед лагьай Коммунарский отряддик кутуна. Ина инкъилабдин къазанмишунар хуьдай аскерар ва цIийи уьмуьр туькIуьрдай пешекарар гьазурзавай. Кьве йисалай Нажмудин Самурскийди Гьабибаз важиблу тапшуругъ гана, адал Москвадиз физвай дяведин эшелон рекье тун тапшурмишна. Гражданский  дяведин къизгъин вахт ва хъуьтIуьн варз тир­тIани, сифте ихтибар гадади кьилиз акъудна.­

— Гьа и вакъиадилай гуьгъуьниз са йис алатайла, — ихтилатзава Ася Гьабибовнади, — буба Москвада авай РагъэкъечIдай патан зегьметчийрин коммунистический университетдиз кIелиз ракъурнай. Ана Дагъустандай гзафбуру кIелзавай. Гьа ина Гьабиб гележегдин зи диде, Кая хуьряй тир Зоя Накуевадал туьш хьана. Гзаф гуьрчег, дуьньядикай хабар авай, шаирвилин  пай ганвай лакви рушан рикIи лезги гадани чIугуна. Гьа ина абуру мехъерарни авуна. Москвада сифте аялни хьана. Адал тIвар эцигайдини М.И.Калинин тир лугьудай.

КIвалин дуст Калинин

— Ам гьикI хьайи кар ятIа, чидани ваз, Ася Гьабибовна?

— Университетда а вахтунда рушар лап тIи­мил тир. Гьукуматдин, партиядин кьиле акъвазнавай инсанри Юкьван Азиядай ва Кавказдай атанвай дишегьлийрин гьакъиндай гзаф къайгъударвал ийизвай. Абур М.И.Калинина, Н.К.Крупскаяди чпин гуьзчивилик кутунвай. Урус ва дидед чIаларал шиирар чапзавай, рикIиз чими Зояни абуру чпин рушай кьунвай. Мехъе­рар авурлани, сифте бицIек дуьньядиз атайлани, М.И.Калинин кIва­лин лап багьа мугьман тир. Вичиз гайи мумкинвиликай ада менфят къачуна ва зи чIехи вахал Искра тIвар эцигна. Москвадай хтайлани, кьисметди абур мадни сад-садал туьшар хъувунай. 1928-йисуз Калинин Дагъустандиз атайла ва 1937-йисуз буба дустагъда турла, диде Москвадиз Калининавай куьмек тIалабиз фенай. Дидедизни бубадиз М.И.Калининахъ, Н.К.Крупскаядихъ галаз санал янавай шикиларни самбар авай. Гьайиф хьи, вири пуч хьана. Чи гъиле ан­жах музейдай гьат хъувур са шикил ама.

Уьмуьрдин дережаяр

Университет акьалтIарна хтай жегьилрив ял ягъиз тунач. Абур гьина уьтквем рикIер, акьул­лу кьилер герек ятIа, гьаниз ракъуриз хьана. Гьабибан, Зоядин патайни ваъ авачир. Вад йисан вахтунда Гьабиб Эмирбегова Дарги, Гуниб, Куьре округра ВКП(б)-дин окружкомрин секретарвиле кIвалахна. 1929-йисуз 27 йисан яш­да авай Эмирбегов Дагсовоблпрофдин  председателвиле тайинарна. Гьиллевал, темпелвал чин тийидай, вири къуватар, чирвилер кIва­лахдиз серфдай ва инсанрихъ галаз рахадай бажарагъ авай, абурун дердийрин гъавурда акьадай, гьахълу кар патал сесни хкаждай къул­лугъчиди, коммунистди гьуьрмет ва авто­ритет къазанмишзавай. Искусстводал, милли эдебиятдал рикI алай касдин кIвалин ракIарар гьамиша мугьманризни ачух тир. Гьабибанни адан юлдаш Зоядин (ам ВКП(б)-дин обкомдин дишегьлийрихъ галаз кIвалах тухудай отделдин къуллугъчи тир) кIвале неинки кIвалахдин рекьяй юлдашар, гьакI писателар, музыкантар, ху­дожникар кIватI жедай. Социализм туькIуьру­нин, инсан бахтлу ва уьлкве абад авунин экуь мурадрив ацIанвай инсанар бегьерлудаказ, масабуруз чешне яз яшамиш жезвай. И кар патал­ абуруз чпин уьмуьрни гьайиф къвезвачир. Уьмуьрдин гурарин са-са кIар муьтIуь­гъар­за­вай, анжах виликди еримишзавай жегьилриз рекьерни ачух тир. 1931-йисуз Гьабиб Ашур­бе­гович Ростовдиз хутахна, адаз Кеферпатан Кав­каздин  крайдин совпрофдин председателдин заместителвилин къуллугъ теклифна. Кьуд йисуз еке крайда профсоюздин кIвалах къайдадик кутун, цIийиз  арадал къвезвай майи­шатра, карханайра профсоюзрин организацияр  тешкилун патал чалишмишвилер авуна. Еке агал­кьунар, бажарагъ авай, гъиле кьур кар кьи­­лиз­ акъуд тавунмаз ма­сабурувни секиндиз яшамиш жез вугун тийи­дай кас чидайбуру ам мадни чIехи къуллугъри гуьзетзавайдакай сада-садаз ихтилатар ийидай. Садбуру — шад яз, масадбуру — пехил­ви­лел­ди.

Душманрин фенд

Амма Эмирбегован вичин ва хизандин кьилел чIулав булутар кIватI жез башламишнавайдакай абуруз чпиз хабар авачир. ЧIулав бу­­лутар лагьайтIа, лап мукьув агатзавай ва абур гила-мад селдиз, цIайлапанриз элкъуьн мумкин тир. Ростовда, Гьабибан кIвале ла­гьай­тIа, вири секинзавай. Гьа и вахтунда Да­гъус­­танда адахъ галаз кIелай, кIвалахай юл­дашар, коммунистар са-сад кьазвай, дустагъзавай, абурун эменни тулкIзавай, хизанрин кьилел  беябурчивилер гъизвай. Нубат Эмирбегов Гьабибални агакьна. Дагъустандин НКВД-дин кьиле авайбуру Ростовдиз Эмирбегов кьуна дустагъ авунин гьакъиндай тапшуругъ ракъур­на. Амма Ростовдин чекистри и нагьакьан кардикай кьил къакъудна. Бес вуч ийида? Эмир­бегов гьикI дустагъда? И суалдиз жаваб­ жа­­гъиз­ва. “Дагъустанда кадрияр кьит я, чи работ­ник чаз чкадал лап герек я” лагьана, Эмирбегов Ма­хачкъаладиз хкизва ва адаз Махачкъаладин ресторанрин ва столовойрин трестдин директорвилин къуллугъ гузва. Ахпа ам Даг­сельхоз­снабдин конторадин управляющийвиле тайинарзава. Гила чекистри чпин чIу­лав кар ийидай вахтни алукьнавайди кьатIана.­ 1937-йи­суз абур рикIивай Эмирбегован гуь­гъуь­на гьатзава, адай чIуру кар акъатунал вил­ алаз акъваззава. СакIани тахьайла, атана кIва­ле къекъвезва, адак кичIерар кутазва. ЯтIа­ни Гьабибани Зояди секинвал, архайинвал хуьзва. РикIиз гьикьван залан тиртIани, кьведани са квек ятIани умуд кутазмай. Гьа­йиф­ хьи, уьл­кве­да ва гьакI Да­гъус­танда НКВД-дин ба­шибузукьри къанунсузвилер гьакъикъатдиз эл­къуьр­завай, намуслу инсанрикай “халкьдин душманар” ийизвай.

— Чи гъиле къиметлу ва тарихдин метлеб авай шикил гьатнава, — лугьузва Ася Гьабибовнади. — Шикилда 9 кас ава. Юкьни-юкьва Н.Самурский ава, амайбурни Дагъустандин гьукуматдин членар я. Гьабиб — виридалайни жегьил­ди. Шикилрал нумраярни эцигнава. Самурскийдал сад лагьай нумра ала. И шикилдай чаз Гь.Сафаралиев, А.Гамринский, Г.Исаев, И.Гьуь­сейнов, Гь.Эмирбегов, А.Тахо­-Го­ди… аквазва. Ви­ри Дагъларин уьлкведин квайни-квай рухва­яр. Абур вири дустагъна ва ­гьар­ма сад акьал­тIай четин шартIара рагьметдизни фена. Анжах гьа и шикилда хьунал­ди­ зи бубадикайни, масадбурукайни халкьдин душманар авуна. Ни? НКВД-дин на­чаль­ник Ломоносова, обкомдин кьвед лагьай секретарь Сорокина. А вахт рикIел хтайла, заз къе­нин зи уьмуьр ахвар хьиз жезва. — Ася Гьа­­бибовнади вилер акьалзава, адалай зурзунар алахьзава. Заз аквазва, ада гъутар гьикI чуькь­везватIа. Назик, шуькIуь ту­п­Iа­рикай­­­ арадал къвезвай гъутар. Са тахсирни ква­чир­­ бубани диде терг авур, етим яз амукьай аял­рин, къе рушарин, рухвайрин дидедин ри­кIикай заз хабар я. Садазни такурай ахьтин зу­луматдин бахтикъаравилер, туькьуьл йи­къар­.­

— Чун чIехи вах Искрадин гуьзчивилик кваз кIвале авай. Дахни диде кинодиз яни, театрдиз­ яни фенвай. Нянихъ элкъвейла, кIвализ са гьихьтин ятIани халуяр атана. Абуру чаз “алай чкайрал ацукь” лагьана ва чеб кIвале  къекъвез башламишна. Халуйри гьар са чкада чпин гъилер твазвай. Квехъ абур къекъвез­вайтIа, чи кьил акъатзавачир. Эхирни абур хъфена. Анжах ахпа чун шехьиз башламишна. Гьикьван шехьда! Искради чун са гужа-гуж секинарна. Ахпа кIвализ диде хтана. Чна гьасятда адал чукурна. Чун мад шехьиз башламишна. Дидедин вилерайни стIа­лар авахьзавай. Ам киснавай ва ада чун кIе­виз вичив игисарзавай, чи кьилерилай кап алтадзавай. “Чи буба гьинава?” лагьай суалдизни дидеди жаваб гуз­вачир. И йиф гьикI акъатнатIа, зи рикIел аламач. Йифиз гьич гуьзлемиш тавур кIвалах хьана. Чун дидедин гьарайдал ахварикай кватна. КIвализ атанвай форма алай итимри хурухда гъвечIи вах Галя авай диде кIваляй акъудзавай. Чун ки­чIени тахьана диде ва Галя абурун гъилерай ахкъудиз алахъна. Амма чалай вуч алакьдай, сад-садалай гъвечIи рушарилай. Дидеди чаз эхиримжи гафар хълагьна: “Ахцегьиз хабар це! Гевгьер эмедиз чар кхьихь. Куьне куьн хуьх!”

Шехьзавай аялар гьеле секин хьанвачир. Абуруз кIвалин патав машин акъвазарай ван хьана.

— Белки, диде хтанатIа? — лагьана Розади­.

— ХкидайтIа, ам йифиз атана тухудачир, — жаваб гана Искради. — Гила чун тухуз атанвайди я.

Вахар гьа и ихтилатрик кваз, кьуьл эцяна, ракIар ачухна, кIвализ кьуд итим гьахьна. Ки­чIела, пипIез катай ва шехьзавай аялризни та­маш тийиз, абуру кIвалевай вири затIар акъуд­на. Эхир аялрални нубат агакьна. Абурни, пекер хьиз, мичIи куьчедиз гадарна, кIвалин ра­кIаризни дапIарар яна. Инсандин инсафсузвилихъни кьадар жедач кьван! Аялрик вуч тахсир квай? Абуру низ вуч душманвал авунвай? Абур советрин уьлкведин аялар тир эхир! Ихьтин вагьшивал ийизвай ксаривай Аллагьди хуьрай! Ихтиярар гъиле ава лугьуз, абуру чпин намусдиз, регьимлувилиз, инсанвилиз кIур гана. Чаз чизва, дуьнья мергьяматлу инсанралдини жумартлу я. Халис инсанрин хъсан крар инсаниятдин уьмуьр давам хьунин чешмеяр я. “Халкьдин душманрин” хизанрихъ галаз рахай касни дустагъзавай гьа и вахтундани викIегь инсанар авай. Къунши Мар­­тирос Григорьянцан хизанди бубадин, дидедин луварикай хкатай цицIибар хьтин аялриз подвалда ксудай чкаяр туькIуьрна. Аник ракIар кутуна. Артистка Роза Гурамишвилиди Искрадиз вичин стхади кIвалахзавай кафеда къапар чуьхуьдай кIвалах жагъурна. Кьве вах Искрадин хивез аватна. Ада вичелай алакьдайвал абур хуьз хьана. Подвалдикай — кIвал, векьерикайни самарикай мес хьанвай аялар вилериз аквазвай вакъиайрин гъавурда акьаз­вачир. Инсанриз анжах хъсанвал ийиз алахъай­ бубадикай вучиз душман хьурай? Гьич чан алай гьашаратдизни писвал тийидай дидедин дустагъда вуч авайди я? — лугьудай суалриз жавабар гудай кас авачир…

(КьатI ама)

Нариман Ибрагьимов