Уьмуьр санал акъвазнавач. Гьам обществодин, гьам инсандин уьмуьрда, яшайишда са гьихь­тин ятIани дегишвилер кьиле физва, цIийи крар арадал къвезва. Ихьтин кьетIен­вал чна амалзавай законризни талукь я. Абурукни мукьвал-мукьвал дегишвилер кух­тазва, гьа са вахтунда уьлкведин Прези­дентди­ цIуд­ралди, вишералди указрал къулар чIуг­ваз­ва, РФ-дин Госдумади цIийи законар кьабулзава. Хиве кьан, абурай кьил акъудун, абурухъ галаз таниш хьун ара-бир четин акъваззава. Иллаки — чи зегьметчи инсанриз. И важиблу карда куьмек гун патал “Лезги газетдин” чинрай виридаз сифте нубатда чир хьана­ кIанзавай законрикай хабар гузва, и темадай макъалаяр чапзава, кIелза­вайбурук секинсузвал кутазвай суалриз жавабар гьазурзава.

2018-йисан 51-нумрадани и цIарарин автордин “Ванери-сесери къалабулух кутазва” макъала чапнавай. Ана пенсийрин реформадиз ва пенсионерриз, зегьметдин ветеранриз талукь кьезилвилерин месэлайрикай ихтилат физвай. Им, гьелбетда, чи кIелзавайбуруз куьмек гун, абур уьлкведа пенсийриз талукь яз тухузвай реформайрин гъавурда тун патал я.

Макъала кIелай муьгъверганви муаллим Абдулашим  Гьажимурадовалай  редакциядиз  “Чара жезвани гьукуматни адан идараяр?” кьил гана, газетдилайни, автордилайни наразивалзавай чар атана. Ам чна агъа­дихъ гузва.

“Гьуьрметлу редакция! Гьикьван чна гьахъвал, дуьзвал, барабарвал ватандашрин арада лугьузватIани, гьукумдарри чун алдатмишзава: гьар са кас гъавурда гьасятда акьан тийидай келимайралди чпин сиясат- фикир, къаст кьилиз акъудзава. Чи гьукуматдин идараярни судар фадлай сад тирди сир туш. Гила абурук журналистарни экечI хъувуни жергедин ватандашрин гьалар югъ-къандавай хъсанарзавач… 

Гьукуматдин Конституцияда ватандашриз ганвай барабарвилелни амал тех­йиз,  кIвалахзава бязи идарайри. Заз инал чи “Лезги газетдин” 51-нумрада (6-чина) чапнавай Хийир Эмирован “Виридаз талукь  къанунар” рубрикадик кваз кхьенвай “Ванер-сесери къалабулух кутазва” макъа­ладал газет кIелзавай­бу­рун фикир желб хъийиз ва, инлай кьулухъ хьайитIани, гьам гьар са кхьизвай касди, гьамни чи редакцияди кхьизвай месэлайриз, Конституцияди виридаз ганвай сад хьтин ихтиярар терез яз кьуна, фикир ганайтIа, кIанзавай.

Куь къалабулух кутунва зак и макъала­да? Ана кхьенва : “2019-йис патал Россиядин пенсийрин фондуни тайинарнавай бюд­етда къалурнавайвал, 1-январдилай социальный пенсийрин кьадар 2,4 процент­дин хкажун лазим я”. Макъалада гьа “со­циаль­ный пенсия” ибарадин мана ачухарнавай. Зун, ме­села, а ибарадин гъавурда — инсан вич авай жемиятдихъ галаз алакъалу тирвилин, зегьметдин стаж бес кьадар авачизни гьукуматди пенсиядин яшарив агакьнавайбуруз тайинардай тIи­мил пенсия хьиз, 2001-йисан 27-де­кабрдиз кьабулай ФЗ-173 закондани къейд­нава, тайинарнавай страховой пенсиядин базовый пай хьиз акьазва. Гьа са вахтунда шаклуни жезва. Гъилик квай словаррани и ибара авач… Эхь, чIалан кьисмет миллетдин гъи­ле ава, лугьузва чна, амма ни чIурза­ва ам, чIал? Газетди. Кхьихь ман ачухдиз, гьар сад гъа­вурда акьадайвал.

Генани  агъадихъ, 2-колонкада “Россия­дин пенсийрин фондуни малумарайвал, 2019-йисуз 35 йисан ва адалай виниз стаж авайбурун пенсийрал алава пулар эхляда. Амма — виридаз ваъ. “Зегьметдин  ветеран” тIвар къачунвай дишегьлийрин, гьеле кIва­лахзамай пенсионеррин пенсийрал”.

Инални журналистди ва я, кьан чна , пенсийрай пешекарди, авторди, Хийир Эмирова, кхьенвайдан гъавурда акьун четин жезва. Вучиз? Россиядин Пенсийрин фондни Россиядин гьукуматдин идара я. Гьукуматдин Кон­ституция гьадазни талукь я. Россиядин Кон­ституцияди дишегьлиярни итимар фадлай барабар яз гьисабнава. Са дережадин пенсионеррикай садбурун пенсийрал пулар эхлягъиз, муькуьбурун пенсийрал эхлягъ тийиз жеч эхир. Ина вуч сир ава?

ГьакI я а макъалада ихтилат куднавай 450 манатдин гьакъиндайни. Килигин чун а 450 манат чпин эвез яз 2005-йисуз тайи­нарай кьезилвилерин кьадарризни анлай инихъ хкаж хьанвай маса шейэрин, къуллугърин къиметриз (радио, телефон, улакь, экв, газ, сарар-сухвар хъиягъун…) Дуьз ла­гьайтIа, а кьадарни хкаж авунва, 500 хьанва алай йисалай. Амма зегьметдин ветеранриз гьавайда хъиязавай сарар-сухварин къиметар 2000  манатдилай ужуз амач”.

Хиве кьада, чар кIелайла, чун тажуб хьана. Абдулашим муаллим уьмуьрдин тежри­ба, гъавурда ва законрикайни хабар авай кас я. Амма ада ийизвай веревирдер, автордик, га­зетдик кутазвай тахсирар кIелайла, ахьтин фикирдал къвезва хьи, и кас накь са маса уьл­кведай атанвайди я ва гьавиляй ам мягьтелни, наразини жезва чи уьлкведин законрал.

Касди кхьизва: “Чи гьукуматдин идараярни судар фадлай сад тирди сир туш. Гила абурук журналистарни экечI хъувуни жергедин ватандашрин гьалар югъ-къандавай хъсанарзавач…” Агъа патал алай абзацда ада мадни да­вамарзава: “…гьам гьар са кхьизвай касди, гьамни чи редакцияди кхьизвай месэлайриз, Конституцияди виридаз ганвай сад хьтин ихтиярар терез яз кьуна, фикир ганайтIа кIанзавай”.

И цIараралди А.Гьажимурадова чак кутазвай тахсирдин бинеда вуч аватIа аквазвач. Журналистар эхкечIнавайди гьихьтин сирлу крар ятIа, ватандашрин гьи гьалар югъ-къандавай пис жезватIа къалурнайтIа, хъсан туширни? КIелзавайдини фикирдик акатда ­ги­ла, яраб журналист Х.Эмирова, гьукуматдин идарайрихъни судрихъ галаз гаф-чIал сад аву­на, Конституциядин ихтиярар кваз такьу­на,­ ватандашриз гузвай зиян гьихьтинди ятIа лугьуз. Гьасятда абур секинариз кIан­зава, журналистдин абурухъ галаз са алакъа­ни авач.

Эгер Конституциядин ихтияррикай рахай­тIа, А.Гьажимурадов гьахълу я, чи уьлкведин­ Дибдин законди Россиядин Федерацияда яшамиш жезвай вири халкьариз ва гьар са касдиз сад хьтин ихтиярар ганва. Азад уьлкведа азаддаказ яшамиш жедай, кIелдай, кIва­лахдай, законрилай кам ягъ тавуна, вичиз хуш кардал, сеняткарвилел, яратмишунрал машгъул жедай… Амма ибур ихтиярар я. Гьа са вахтунда законарни ава эхир. Уголовный, зегьметдин ва масабур. Анра чна уьмуьр тухудайвал, зегьмет чIугвадайвал, законрал амалдайвал, авур крарай жавабдарвилиз чIугва­дайвал, ха­талу дуьшуьшрикай хуьдайвал… къалурнава. Гьар са идарадихъни вичин кьетIен къанунар, адетар, положенияр ава.

Гьа са вахтунда, гьуьрметлу муаллим, Куьне Россиядин государстводи фадлай ви­чин хивяй хейлин везифаяр акъуднавайди, экономика базардин алакъайрал элячIна­вайди, хсуси эменният къуватда гьатнавайдини рикIелай алуднава. Государстводин карханайрин, идарайрин чкадал АО-яр, ООО-яр, компанияр, холдингар, фирмаяр, фермервилин майишатар… арадал атанва. Абурухъни чпин кIвалахдин къайдаяр, къанунар ава. И барадай я газетдик, я журналистдик тахсир кутун дуьз жезвач.

А.Гьажимурадова наразивалзава: “Рос­сия­дин Пенсийрин фондни Россиядин гьуку­мат­дин­ идара я. Гьукуматдин Конституция адаз­ни талукь я. Россиядин Конституцияди ди­­шегьлиярни итимар фадлай барабар яз гьисабнава. Са дережадин пенсионеррикай садбурун пенсийрал пулар эхлягъиз, муькуьбу­рун­ пенсийрал эхлягъ тийиз жеч эхир. Ина вуч сир ава?”

Са сирни авач, гьуьрметлу муаллим. Эхь, итимризни дишегьлийриз барабар ихтиярар ганва. Амма махсус закондин бинедаллаз икь­ван гагьда дишегьлияр — 55, итимар 60 йис  хьайила  пенсиядиз физвай. Гила, талукь тирвал, —  60 ва 65 йис хьайила . Гьа ихьтин жуьре­дин тафатлувилер акьван ава хьи, абур Квез ашкара авун патал газетдин са шумуд чин­ ге­рек къведа. Ахьтин жуьредин жаваб авачир­ суалар чавайни гуз жеда. Вучиз Москвадин школада кIвалахзавай муаллимдин мажиб­ 70-80 агъзур, Махачкъаладин муаллимдин мажиб 15-20 агъзур манат я? Вучиз Да­гъустан виридалайни гъвечIи мажибар къачузвай регион я? Вучиз Санкт-Петербургдин аялрин бахчадин медсестрадив вацра 30-40 агъзур, Дербентдин аялрин бахчадин медсестрадив анжах 12-15 агъзур манат агакьзава?

Пенсийрин, пособийрин, кьезилвилерин гьакъиндайни гьа икI лугьуз жеда. Къени чи республикада аялриз гузвай пособидин кьадар хъуьруьн гъидайди я — 112 манат. Маса регионра, чкайра аялриз 500, 1000, 2000  манатдин пособие гузва.

Эхь, Конституцияди чаз барабар ихтиярар ганва, амма им лагьай чIал туш хьи, къуллу­гъарни, мажибарни, пенсиярни виридаз сад хьиз гуда. Квезни чизва, чазни чизва, тафават­лувилер гьар са уламда гьалтзава. КIва­лах­дин важиблувилиз, четинвилиз, муракабвилиз, гузвай хийирдиз, хкатзавай зияндиз, арадал къведай хаталувилиз ва гьакI маса шартIариз, гьалариз, къанунриз килигна, мажибарни, пенсийрин кьадарарни, отпускдин йикъарни, пенсиядиз фидай вахтарни тайинарзава. Гьа Куь ва чи кIвалахдани гьакI я. Чун бюджетдал алай идараяр ятIани, муаллимдиз отпускдин календардин 56 югъ гузва­, журналистдиз — 28 югъ. Журналистдин кеспи хаталуди ятIани, ада гьат­та киш, гьяд — ял ядай йикъара кIвалах-за­ватIани. Гьинава бес барабарвал?

Журналистдивай, газетдивай законрик, регионрин указрик, нормативный актарик дегишвилер кухтаз жезвайди туш. Гена чна кIел­завайбур дуьзгуьндиз гъавурда тун патал ча­лишмишвалзава, герек макъалаярни гьазурзава.

А.Гьажимурадовак социальный пенсиядин кьадар 2019-йисуз 2,4 процентдин хкажун лазим я гафарини къалубулух кутунва кьван. Ша чна социальный ва страховый пенсийрин мана ачухин.

Виридаз чир хьун лазим я, социальный пенсия яшлувиляй (дишегьлийрин 55, итимрин 60 йис тамам хьайила, цIийи закондалдини, талукь тирвал, — 60 ва 65 йис), набутвиляй, хизан къазанмишзавай касдикай магьрум хьайила, чпин дидени буба малум тушир аялриз гузва. Социальный пенсия зегьметдин стаж авачирбурузни гузва. Анжах агьалияр Россия­дин Федерацияда яшамиш жезвайбур тир вахтунда. ПФР-ди тестикьарзавайвал, 2018-йисуз социальный пенсия Россиядин пуд миллиондилай виниз агьалийрив агакьзавай.

2015-йисан реформадилай гуьгъуьниз зегьметдин пенсиядиз (трудовая пенсия) стра­ховой пенсия лугьузва. Виликдай, пенсия тайинардайла, кIвалахдин умуми вири стаж фикирда кьазвай. Гила, пенсия тайинардайла, страховой стаж гьикьван ятIа, гьадал амалзава. Яни адак гьар сада кIвалахзавай чкадай ПФР-диз страховой взносар рекье тур йисар, гьакI армияда къуллугъиз хьайи, йисни зур жедалди аялрихъ ва гьакI 1-группадин­ набутрихъ, набут аялрихъ гелкъвей вахтарни акатзава. Страховой пенсиядиз талукь алава чирвилер къачуз кIанзаватIа, “Страховой пенсиядин гьакъиндай” закондин 8-статьядихъ галаз таниш хьухь.

Россиядин Пенсийрин фондуни хабар гузвайвал, 2019-йисан 1-январдилай страховой пенсияр 7, 054 процентдин индексация ийизва. Адан бинедаллаз кIвалах тийизвай набутрин страховой пенсиядал 644,16 манат ва кIва­лах тийизвай яшлувиляй пенсиядиз фенвайбурун пенсиядал 974,1 манат эхляда.

Вичин макъаладиз “Чара жезвани гьукуматни адан идараяр?” кьил ганва А.Гьажимурадова. Гьелбетда, чара жезвач, абуру са­нал кIвалахзава, гьарда вичиз талукь везифаяр кьилиз акъудзава. Гьукумдин идарайрин къуллугъчийрикай сад-вада къанунсузвилериз рехъ гузва, чпин везифаяр намуслувилелди кьилиз акъудзавач лугьуз, санлай гьукуматдин вири идараяр тахсирлу авун, абуру “судрихъ галаз ватандашрин гьалар” кIеве твазва лугьун дуьз жедач эхир.

Хийир Эмиров