Ветеранди тагькимарзава
Инсан яна кьин, ам гатун, адан шей чуьнуьхун, къакъудун, адаз писвал авун… — ихьтин пис крарал машгъул жезвай, гьукуматдин законар чIурна, чпиз кIандайвал ийизвай инсанрин эхир хъсанди жедач. Абур суд-дувандик акатда, эхирни дустагъдиз акъатда. Инсан дустагъда хьун — им адан чIехи бахтсузвал я. Дустагъ санаторий туш, ана инсандин сагъламвилин, руьгьдин гьалар чIур жезвайди я. Дустагъдиз аватдайвал ийимир, чIуру краривай къерех хьухь! И жигьетдай диде-бубайри, школайрин муаллимри аялрихъ галаз тербиядин кIвалах тухвана кIанда. Садазни дустагъ кьисмет тахьун патал.
Дустагъ. Ам элкъвена кIевнава. Юкьва къванцин (керпичдин), тахтадин цал ава. И цлан кьве патайни — цацар алай симерин са шумуд жерге жугъун. КIевнавай цлан гьар пипIе элкъвена кьуд пад аквадай вышкаяр ава. Анрални, аскервилин форма алаз, гъиле автоматар аваз, югъди-йифди къаравулар акъвазнава. Эгер дустагънавайдаз анай катиз кIан хьайитIа, ам автоматдай ядай ихтияр ава. Гьавиляй дустагъдай катиз кIандайбур тIимил жеда. Ана авайбуру алукIзавайди чпиз ганвай форма я. Маса партал алукIайтIа, мумкин я адаз жаза гун. Ашкара кар я: азадвиликай магьрумнавайдавай вичиз кIани чкадиз физ жедач, я адаз вичин хизан, мукьва-кьили, я дустар аквадач. Абур адаз аквада, эгер дустагъдин начальникди законда къалурнавай вахтара ихтияр гайитIа. Дустагънавайдаз вичин рикIиз кIани хуьрек недай мумкинвал авач. Адаз йикъа гьикьван як, гъери, шекер, емишар, фу, амай продуктар лазим ятIа, абур документра къалурнава. Дустагъда гузвай хуьрек тIуьна, инсан рекьидач, я адан руфунни хъсандиз ацIудач. Куьне вирида фикир гана жеди: дустагъдиз аватайбур анай яхун хьанваз экъечIда. Азадвиликай магьрумнавай касди йикъан вахт гьикI акъудна кIандатIа, къалурнава. Аник экуьнахъ сятдин 6-даз къарагъун, физзарядка авун, чин-гъил чуьхуьн, пакаман тIуьн, кIвалахдал фин, нисинин тIуьн, кIвалах, нянин тIуьн, телевизордиз килигун, югъ акьалтIна, нянихъ сятдин 10-даз ксун акатзава. Столовойдиз ва кIвалахал дустагънавайбур жергедаваз фин лазим я.
Советрин Союздин вахтара дустагъдиз аватай гьар са касди кIвалахна кIанзавай, инвалидар ва пенсиядиз фидай яшдилай алатнавайбур хкатайла. КIвалахдай мумкинвални авай — вири дустагъриз (колонийриз) заводар, цехар авайди тир. Дустагъра авайбуруз кар-кеспи чирун патал анра профтехучилищеярни кардик квай. Азадвиликай магьрумнавайди, вахт куьтягь хьайила, дустагъдай са кеспидин иеси яз экъечIзавай. Алай вахтунда виридаз кIвалахдай мумкинвал авач. Девирар масабур я. КIвалахдик квачир ксарихъ галаз дустагъдин администрацияди тербиядин гьар жуьредин кIвалах тухузва. Абуруз чарпайрал ярх хьана, вахт акъуддай мумкинвал гузвач. КIвалахдалди таъминарнавай ксари гьар юкъуз хъсандиз зегьмет чIугун, гьар йикъан производственный нормаяр ацIур тавуртIа, адаз жаза къвезва.
Дустагъда колониядин начальникди жаза гун мумкин тир мад са жерге къадагъаяр ава. Иник сада-садаз чIуру гафар лугьун, пул хуьн, чарарал къугъун, ички хъун акатзава. Эгер ихьтин кIвалахар ийиз акуртIа, а касдиз жаза гуда. Дустагънавайдаз мадни ихтияр авач: са нивай ятIани шейэр маса къачудай ва я вичин шейэр адаз маса гудай, вич яшамиш тежезвай общежитидиз фидай, телефон хуьдай. Тестикьарнавай къайдаяр чIурна, чеб законда кхьенвайвал тухун тийиз хьайитIа, ахьтинбур дустагъда мадни жавабдарвилиз чIугвадай ихтияр ава. ИкI, туьнбуьгь, выговор къачурбур изолятордиз (дустагъдин къене авай гъвечIи дустагъ) рекье твазва. Ганвай жазадилай аслу яз, абур ана 1-15 суткадин вахтунда, кьилдин камерада жеда. Мадни, дустагъда авайбуру чпи чпин арада акъуднавай законар, тестикь тавунвай къайдаярни ава. Эгер, гьа и къайдада къалурнавайвал, дустагънавайда вич дуьз тухун тавуртIа, адав санал ацукьнавайбурун патай жаза агакьда.
Зун дустагърин, яни дустагъда ацукьарнавайбурун кьилел хьунин кIвалахдин яргъал йисарин тежрибади тестикьарзавайвал, анай акъатайла, са кьадарбур кIвалахдай, чпин кьил хуьдай ашкъи авачиз, цIийи тахсиркарвилер авуна — чуьнуьхна, тарашна, къакъудна… мад дустагъдиз ахватзава. Гьа икI, садра дустагъдиз аватай хейлинбурун уьмуьр, кIвал-югъ, хизан тахьана, пуч жезва. Гьайиф хьи, дустагъдай ахкъатай гзафбуру, ашкъи аваз хьайитIани, кIвалахдай чка тахьуникди виликан чIуру крар тикрарзава.
Дустагъдиз аватай касди вич гьикI тухвана кIандатIа, макъаладин эвел кьиляй за къалурнавайди са гъвечIи пай я. Дустагъда ацукьна, судди ганвай вахт акъудун регьят кар туширди гьа инайни аквазва. Инсандал гьам физический, гьамни психикадин жигьетдай гуж акьалтзава. Са кьадарбурувай ам эхиз жезвач. Бязибурук чахутка ва маса азарар акатзава. Инсандин азадвилиз къимет авайди туш. Гьайиф хьи, и кар гзафбуруз дустагъда авайла чир жезва. Азадвиликай магьрум хьун, дустагъдиз аватун — им инсандал алкIизвай вилериз таквадай леке я. Ихьтин леке тахьун патал гьар са кас, иллаки жегьилар, сабурлубур, законрикай хабар авайбур, вучтин кIвалах ийиз хьайитIани, фагьум-фикирна, эхир гьикI куьтягь жедатIа чирна, кьилиз акъуддайбур хьана кIанда.
Дустагъда ацукьнавайбуруз, законда къалурнавайвал, эгер чеб дуьз тухуз хьайитIа, судди ганвай вахтунилай фад анай экъечIдай мумкинвални ава. Абурухъ галаз кIвалахзавай вири къуллугъчийри чеб дустагъда гьикI тухвана кIандатIа, законда къалурнава. Абуруз дустагънавай касдал гъил хкаждай, адан инсанвал агъуз вегьедай, намусдик хкIадай гафар лугьудай, пулар къачуна, дустагърин гьал регьятардай ихтиярар авач. Ихьтин кIвалахар дустагърин кьилел алай ксари ийиз хьайитIа, абурун кьил суд-дувандик акатда, гьасятда кIвалахдилай алудда.
Зи рикIел Къазахстандин ЦIийи Узень шегьерда кIвалахзавай, зун жегьил лейтенант тир вахт хквезва. Колониядин начальник, подполковник А.А.Титова, дустагъда ацукьнавай ксарин мукьва-кьилийривай пул къачуз, абур анай вахт жедалди ахъай хъийиз хьана. И кардикай хабар хьана прокурордиз. А.Титов гьасятда кIвалахдилай алудна, адаз 9 йисан кар гана, ам вич дустагъда ацукьарна.
1980-йис тир. Гьа и колониядиз хкана силисдин изолятордай са десте дустагъар. Йифен вахт, гьяд югъ. Колониядин жавабдар дежурный начальникдин заместитель капитан А.Журавков ва адан куьмекчи старший лейтенант Верноховский тир. ЦIийиз хканвайбурунни колонияда фадлай ацукьнавайбурун арада кукIунар хьана, офицерри вилик пад кьунач. А.Журавков ва Верноховский кIвалахдилай алудна, кьведазни судди кар гана. Ихьтин дуьшуьшар мадни хьана.
Лугьун лазим я хьи, дустагъда кIвалахзавай офицеррин, къуллугъчийрин кIвалахни гзаф четинди я. Абур нервияр гзаф мягькембур, сабурлубур, педагогвилин, юриствилин пешейрай дерин чирвилер авай намуслу инсанар хьана кIанда. Абурун сивяй дустагъда ацукьнавайбурун терефдиз инсанвал агъузардай гафар акъатна кIандач. РикIелай алатдач. За Пермдин областда кIвалахзавай вахт тир. Са офицерди дустагъда авайбуруз лап чIуру гафар лугьуз, абур виляй вегьез хьана. И офицер мад са капитанни галаз дежурнияр тирла, чеб авай будкада ахварал фена. И кар акуна цехда кIвалахзавай, абурукай хъел авай дустагънавайбуруз. Ксанвай вахтунда абур кьведни яна кьена. Тахсиркар чир хьана, адаз судди дустагъда ацукьдай йисар мадни артухарна.
Гьа са вахтунда дустагъда ацукьнавайбуру законда гьикI кхьенватIа, гьакI чпин везифаяр кьилиз акъудзавай офицерриз гьуьрмет ийида. Гьаниз килигна, офицерри кьабулзавай къарарар гьахълубур хьана кIанда. Ихьтин са дуьшуьшни рикIел хквезва. 1983 йис тир. За Киевда курсара кIелзавай. Нянихъ зун шегьердиз экъечIна, Крещатик куьчеда военный форма алаз къекъвезвай. Зи патав атана са жегьил гада. Зи тIвар ва бубадин тIвар кьуна, ам захъ галаз рахаз башламишна. За адавай зи тIвар гьинай чизвайди я лагьана хабар кьуна. Ада заз ЦIийи Узенда вичиз судди ганвай кар за кIвалахзавай колонияда (дустагъда) акъуддайла, вич зи отрядда хьайиди лагьана. Ам кIеве гьатайла, дустагъда авай маса касдихъ галаз адан араяр чIур хьайила, за адаз куьмекнай, чIуру дуьшуьшдикай къутармишнай. Адан рикIелай и хъсанвал алатнавачир кьван… Ада заз ресторандиз теклифна. За сагърай лагьана. Ихьтин дуьшуьшар гзаф хьана. Жува авур хъсанвилиз къимет гайи гьар сеферда заз шад жезва.
Лагьана кIанда хьи, дустагъда вуч авуртIани, дуьз рекьел хквез кIанзавачир ксарни ава. Абур дуьз рекье авайбурни чеб авай чIуру рекьиз гъиз алахъда. Ахьтинбурухъ галаз кIвалахдай офицерарни чахъ ава, абурун чIуру крарин вилик пад кьазва.
За дустагъда 28 йисуз зегьмет чIугуна. Лейтенант яз башламишна, пенсиядиз фидайла, зун чIехи объединенидин начальник, полковник тир. Дустагънавай лап гзаф кьадар ксар дуьз рекьел хкана. Дустагъдай азад хьайила, абуру чпин уьмуьр гьукуматдин законрихъ галаз кьадайвал тухузва, хизанар, кIвал-югъ хьанва. И карди заз шадвал гузва. Зун жуван уьмуьр фейи тегьердилай рази я. Амма за мад ва мад сеферра тикрарзава: дустагъда ацукьун, азадвиликай магьрум хьун – им акьалтIай пис кар я. Садазни дустагъ кьисмет тахьурай!
Масуб Магьмудов,
отставкада авай полковник
