Чи суьгьбетар

Инсанарни гьар жуьрединбур ава, ктабарни. Абурукай чна дуст кьун, столдал хьун, кIелун патал гьар гьим хьайтIани — ваъ, хъсанбур, лайихлубур, бегенмиш хьайибур хкяда. Ктаб инсаният, жемият вилик финин, чирвилер къачунин  гужлу такьат я. ЧIехи несилдин векилриз чизмайвал, Октябрдин инкъилабди ктаб халкьдин руьгьдин игьтияжар таъминарунин къуллугъда  эцигнавай, СССР-да ктабрал виридан рикI алай. Амма уьлквени, социализмдин къурулушни чукIурай 90-йисарилай инихъ гьар гьихьтин хьайитIани ктабар кхьин муддиз элкъвенва, авторрин  кьадарни гзаф хьанва. Абур (ктабар) кIелдайбурун кьадар лагьайтIа, йисалай-суз тIимил жезва. Нубатдин сеферда гуьруьшмиш хьайила, журналистар тир  Ш. Шихмурадованни  Дж.  Насибован  арада гьа и  важиблу месэладиз талукь суьгьбет хьун дуьшуьшдин кар туш.

Дж. Н. — Дугъриданни, ктабар кIелзамач. И мукьвара зун Москвада авай. Жувни шагьид хьайивал­, меркездин куьчейра кьве журналистди гьалтай­буруз ихьтин суалар гузвай: “Идиот” романдин автор вуж ятIа лугьуз жедани?” “Медный всадник” низ эцигнавай гуьмбет я?” “Самолетда стоп-кран гьи рангунинди я?” ва икI мад. Жавабар гузвайбур чIа­гайдаказ алукIнавай жегьилар тир. Абуру гузвай­ жа­вабрин ван хьайила, заз регъуь жезвай. Гзаф пешекарри вуч лугьузватIа чидани? Ктабар кIел­дайбур кьит хьун алай девирда санлай вири дуьнь­яда медениятдин дережа агъуз аватунилай аслу я лугьуда.

Ш. Ш. — Белки, я жеди. Амма рахун чи уьлкведа­ арадал атанвай гьаларикай тирла, за масабурукай вучзава? Зун инанмиш я хьи, эгер советрин гьу­кум, социализмдин къурулуш амайтIа, ктабрин, чирвилерин ва гзаф маса жигьетрайни исятда чаз аквазвай хьтин чIуру гьалар, гьакI вакъиаяр же­да­чир. Эгер герек тир, акьуллу ктабар кIел тийиз хьайи­тIа, зи, ви, масабурун хтулри-птулри, же­гьил-жаванри, къе чпин 7-10 йис тир аялри дяведикай ва важиблу маса крарикай, месэлайрикай веревирдер, месела, Спилбергеран фильмайриз килигна ийида, Дуьньядин кьвед лагьай дяведа инсаният фашизмдин тIегъуьндикай америкавийри къутармишайди я лагьана фикирда.

Дж. Н. — Аялриз меденивилин тербия гун, ктабрал, кIелунал рикI алаз вердишарун гъвечIи чIа­валай башламишунихъ еке метлеб ава. И кар нелай аслу я? Хизанда авай чIехибурулай, мектебди­лай, муаллимрилай, ктабханадилай… Хъсан чешне гъвечIизамаз акуна кIанда. ШартIарилайни гзаф аслу я, гьелбетда. Месела, зи рикIел аламайвал, чи дахди “Зи аялар — кIелерихъ, профессордин ая­лар ктабрихъ галаз къугъвазва” лугьудай.

Ш. Ш. — Гьайиф хьи, гила аялар я кIелерихъ, ба­цIийрихъ, я ктаб-дафтардихъ галаз къугъван тийизмай девир алукьнава. Ктабар кIелун квез я, герек шейэр, делилар чпи уьмуьрдай, интернетдай къачузва лугьуз, чпин “савадлувал” къалурзава гзафбуру.

Дж. Н. — Абур уьмуьрдихъ галаз кьазвай гафар туш. Интернетди информация гузва, ктабри лагьай­тIа, и ва я маса гьиссер, кьатIунунар арадал гъизва — тафават екеди я. Мадни гьисабзавайвал, интернетди гуя ахмакьарни акьуллубур барабарза­вал­да­. Алай вахтунда аудиоктабарни пайда хьанва­, абуру­ инсандиз вичиз къулай вахтунда яб акалдай­ мум­кин­вал гузва. Абурун кимивал, нукьсан адакай­ ибарат я хьи, пешекарри къейдзавайвал, аудио­ктаб­­рихъ яб акалдайла, инсандин кьиле авай меф­тIедин чапла патан алакьунри иштиракзавачалда.

Ш. Ш. — Ни вуч лагьайтIани, ктабрин къуват, такьат зурбади я. Къачун чна, месела, дизайнерар ва художникар. Абуру бедендин акунар хъса­нарзаватIа, писателри руьгьдин алем гуьрчегарзава эхир.

Дж. Н. — Ктабар кIелуни масадбуру яргъал йисара кIватIнавай девлетлу тежрибадихъ галаз таниш жедай, чирвилер артухардай, гъалатIар тикрар техйидай… мумкинвал гузва. КIелай и ва я маса ктабди уьмуьрдин бязи дуьшуьшра авур таъсирдикай газетдин са макъалада ачухариз жедач­тIани, са мисал гъиз кIанзава.

ЦIуд лагьай классда авайла, зи гъиле Александр Бекан “Волоколамское шоссе” ктаб гьатнай. Ам за кьиляй-кьилиз кьве сеферда кIелна. Ана уьлкве патал лап агъур 1941-йисан ноябрдиз машгьур панфиловчийри Москва оборона авуникай кхьенва. Заз иллаки а ктабдин чIала, ам кхьенвай тегьерди гзаф таъсирна. Критикри къейднавайвал, “Волоколамское шоссе” — талантливая, жестко написанная военная повесть. Бек написал­ более сурово и правдиво, чем многие его собратья по перу”.

10-класс акьалтIарайла, за Ленина кIелай Казандин госуниверситетдин юридический факультетдик экечIун кьетIнай. (Жегьил вахтар тир ман). Урус чIалайни литературадай экзаменда сочинение кхьин патал чаз, абитуриентриз, пуд тема теклифнавай: Достоевскийдин, Л.Толстоян яратмишунрай ва  азад тема. “Волоколамское шосседин” таъсирдик кваз, за азад тема хкяна ва а повестдин­ лап гужлу чинрикай жуван фикирар чарчел гъана. Аламатдин кар: “неуд” къимет атай 400-далайни гзаф абитуриентрин фамилийрин арада зи тIвар авачир!

Ш. Ш. — Акьуллу ктаб инсандин руьгьдиз хъсанвал (добро) гъизвай хвал, рехъ хьиз я, гьавайда лагьанвайди туш. Алимри фадлай чирнавайвал, акьулдин хцивал — цицIивал, экуьвал — генгвал вири уьмуьрда амукьун, хуьн патал датIана жуван мефтI артмишна, еримлу авуна (развитие) кIанда. И кар патал  виридалайни хъсан рекьерикай сад гьамиша, вахт акадар тийиз, фикир гуз-гуз, дикъет­дивди ктабар кIелун я. Франциядин философ Дидроди (1713-1784) лагьайвал, кIел техйизмайла, ­инсанри фикир авунни (мыслить) акъваз жезва.

Дж. Н. — Лап хъсан гафар я. Амма им фило­софди, гьар гьи ктаб хьайитIани, кIелун теклифна лагьай чIал туш. Акьуллу, камаллу ктабар кIелна кIан­да. Эдебиятдал зи гзаф рикI ала, ада зи уьмуьр­да еке чка кьазва, за гзаф ктабар кIелзава. Герекбур, хъсанбур хкягъизни алакьна кIанда. ­Советрин Союздин Игит, писатель Вл.Карпова ва Белоруссиядин писатель, Нобелевский премиядин лауреат Алексич Светланади гъалибвилин чIехи полководец Г.К.Жукован уьмуьрдин эхи­римжи  йикъарикай  кхьенва.  Алексича  кхьенвайди гафаралди лугьуз хьун четин я, гуя сифте папахъ галаз чара хьун Жуков патал драмадиз элкъвена, амай уьмуьр ада ялгъуздаказ, мукьва ­ксарин къайгъударвиликай магьрум яз акъудна, гуя ам кичIевал квай, язух къведай кьуьзеказ элкъвена.

Карпова лагьайтIа, кхьизва хьи, Жуковаз эхиримжи 15 йис адан кьвед лагьай къайгъудар папа яргъи авуна, ам адахъ аялдихъ хьиз гелкъведай. Аквазвайвал, къимет гунра арабир еке тафават жезва.

Бязи ктабар кIелдайла, вуна масакIа фикириз гатIунда. Ихьтин авторрикай сад, месела, советрин, Россиядин, Америкадин журналист, писатель, телеведущий, “Ватандин вилик лайихлувилерай” IV дережадин ордендин сагьиб Вл.Познер я. Ам я виликан, я гилан гзаф журналистриз ухшар туш. За фикирзавайвал, къуьлуькай хархарарни дилияр (плевел), нагъварикай акьулдин  сагъ тварар гьа ихьтин касдилай хкудиз, хкягъиз алакьда. Адакай къарши фикирарни заз тIимил ван хьанач. РагъакIидай пата Познеран фикирар гзафбуру гьуьжет алайбур яз гьисабзава. Адаз гьар гьихьтин хьайитIани таб, гьахъсузвал, адалатсузвал акунани кIан тахьун виридаз хуш туш.

Ш. Ш. — Малум тирвал, Дюмадилай, Л.Толстоялай, Пушкиналай эгечIна, гафунин машгьур маса устадрилай хкечIна, Кавказдин такабурлувиликай, кавказвийрин гуьзелвиликайни камаллувиликай гзафбуру кхьена. Амма Познера лагьайтIа, масабуруз такур крар кьатIана.

Дж. Н. — Дуьз къейдзава вуна.  И кардикай ингье Познера вичи гьикI суьгьбетнатIа.

— Кавказда сиягьатдайла, за са мисалдин камаллувилиз еке къимет гана: дуьнья, алем гьар садаз вичин минарадай аквазва. Маса халкьарикай, миллетрикай, расайрикай ягъалмиш фикирарзава. ИкI, са сеферда мичIи йифиз чун Кавказдин са дагълух хуьруьз акъатна. Са кIвалин патав шо­ферди машин акъвазарна. Вучиз акъвазарнавайди я лагьана, за жуван тажубвал къалурайла, шоферди ина вичин дустар яшамиш жезва, гишин хьанвай чун къунагъламишун абуру чеб патал бахтлувал яз гьисабда лагьана, жаваб гана. Йифен сятдин сад ва я кьвед. Вири ксанва, секинзава, санайни эквер аквазвач. Москвадай атанвай рекьин геже мугьманар кьабулун патал кIвале авайбурук яраб гьихьтин къалабулух акатнаватIа лугьуз, заз утанмиш тир. Амма гьуьжетунихъ метлеб авачир.

КIвале лампа куькIвена, рак ахъайна. “Абуру чун са кIус фад агакьун гуьзлемишнавай”, — лагьа­на заз шоферди. КIвал гъвечIиди тир. Мебель авачир. Девлетлу тушиз, четиндиз яшамиш жезвайди аквазвай. Хваш-беш авуна, кIвалин иеси тадиз шишкабаб ядай кIел тукIваз экъечIна. За кIвализ вил вегьена. ПипIе чарпайдал яшлу дишегьли къат­канвай. Яшлу — ваъ, къадим. Ам заз дерин пашманвал авай еке вилерай, лупI тийиз, килигзавай. А вилериз вири акунвай хьиз тир: Кавказди цуьк акъудай, ам машгьур хьайи вахтарни, адан азаб-азиятдин виш йисарни, Римдин легионрихъ, Парфиядин чIемерукчийрихъни атлуйрихъ, Ви­зантиядин зулумкаррихъ, татаррин инсафсуз дружинайрихъ, Тамерланан гьулдандин гъутухъ, Оттоманский империядин патахъ къилинжар гвай­бурухъ галаз игитвилелди женг чIугурвални…   А вилера асиррин акьул-камал секин тир. Абуруз килигиз, за жув лап гъвечIиз, кьецIил яз гьиссзавай. Анихъ элкъвей заз жуван кьулухъ къуьн-къуьневаз акъвазнавай ирид гада акуна. Абурукай чIе­хи­дан цIусад йис хьана мад тушир, амма чин чIехи инсандин хьтинди хьиз аквадай. А макъамда заз таъсир авурди иллаки а кар хьана хьи, а аялрин вилерни гьа къаридин хьтинбур, на лугьуди, абур, гьа хайила, залай чIехи тир.  А легьзеда зун гъавурда акьуна хьи, абуру вуч хвенатIа, гьадав ге­къи­гайла, зи культура, зи цивилизация са затIни туш. Абурулай халкь яз амукьиз, чпин чIал, культура, чпин чил хуьз алакьна; абур Рим пайда жедалди, Къадим Грецияди вичин суьгьуьрдин хьтин аламатар къалурдалди фад, дегь заманайрин Египетдин сифте фиръаванрин сирлу девирра яшамиш хьайибурун дуьм-дуьз несилар (потомки) я.

ТIуьн недайла, кIвалин иесидин кайвани чахъ галаз са столдихъ ацукьначир. Айрутмиш хъжедайла, гадайри нубат-нубатдалди чаз гъилер хъияна, абурун бубади лагьайтIа, чун кIевиз къужахламишна. Яраб кайванидиз чахъ галаз столдихъ ацукьдай ихтияр вучиз авачтIа, чун ХХ лагьай асирдин эхирра яшамиш жезва кьван лагьана, рекье гьат хъувурла, жуван тажубвал къалурайла, чкадинбурукай тир шоферди икI жаваб гана:

— Вун гъавурда авач, ваз са затIни аквазвач. Вуна фикир ганачирни? Гьар сеферда тост лугьуз къарагъдайла, итим папаз килигзавай, гуя ихтияр къачузвайди хьиз. Вуна фагьумнавач, итимдиз кIел тукIвадай ихтияр гайиди адан кайвани я. Эгер кIвале авай кьве дишегьлиди ихтияр ганачиртIа, ада чун кIвализ ахъайдачир. Ам куь адет я дишегьлияр итимрихъ галаз санал са столдихъ ацукьдай, амма абуру са месэлани гьялдач. Чина акI туш. Чна дишегьлидиз яб гуда, гьикI хьи, ам уьмуьр я, вири гьадалай аслу я. Вуна — стол, стол…

Са гафуналди, за мад са хъсан тарс къачуна: чизвач хьи гьакъикъат, — рахамир (не суди, если не знаешь предмета).

Ш. Ш. — Дуьз кьатIанва, хъсан къимет ганва касди. Халкьдин чIехивал адан агьалийрин кьадардалди — ваъ, акьул-камалдалди, инсанвилелди ацукьун-къарагъуналди, ата-бубайрин пак адетралди, абуруз вафалу хьуналди, диде-бубадиз, чIе­хидаз, мугьмандиз гьуьрмет авуналди (ва икI мад) алцумзавайди я.

Эдебиятдин бажарагълу эсерри инсандиз гуьзелвални лезет, чIалан камаллувални иервал ба­гъишзава. Гьавиляй, П.Павленкоди (1899-1951) гьавайда къейдначир: “Ктабар кIел тийизвай хизан руьгьдин жигьетдай тамамди я лугьуз жедач”.

«Лезги газет»