(Шейх Исмаил эфенди ва гьажи Ибрагьим эфенди )

( Эхир. Эвел 4-нумрада )

И макъаладин 1-пай сайтда и ссылкадай кIелиз жеда

1880-йисуз Исмаил эфендиди чкадин ­чIе­хибурувай вичиз ватандиз хъфидай ихтияр гун ва я тахьайтIа вич, яшамиш жезвай Темниковский уезддин лежберрин са тешкилатдихъ галкIурдай ихтияр гуналди, полицейскийрин гуьзчивиликай хкудун мад се­ферда тIалабна. Тамбовдин губернаторди и тIала­бу­нин патахъай министерство хабардар авуна, гьа са вахтунда дагъвиди вич яшайишда дуьзгуьндаказ кьиле тухузвайди ва зиянлу гьич са жуьредин крарикни кьил кутан тийизвайди къейдна. Жуьреба-жуьре идарайри санай-саниз чарар ракъуриз, меслятар авурдалай гуьгъуьниз 1881-йисан гатуз Исмаил эфендидиз властар, ам полициядин гуьзчивиликай  азад авунал рази тирдан гьакъиндай малумарна, анжах Темниковский уезддин лежберрин са тешкилатдихъ галкIуру­нин шартI эцигна. Амма Исмаил эфендидиз и  мумкинвиликай менфят къачуз кIан хьанач. Ада вичиз кьил хуьн патал хазинадай гузвай пулдин­ куьмекдикай магьрум тахьун патал вич поли­циядин гуьзчивилик кумукьунал рази тирди къалурна, жез хьайитIа, ватандиз ахъай хъувун тIалабна. Гьа икI, Исмаил эфенди, полициядин гуьзчивилик кваз, вич суьргуьннавай чкада амукьун давам ­хьана. Эхирни 1881-йи­сан ноябрдиз Исмаил эфендидиз вичин хсуси харжийрихъ хайи ватан Дагъустандиз хъфидай ихтияр гана. 1882-йисан  ян­вардин сифте кьилера Исмаил эфенди а чIа­ван Да­гъустандин областдин административный центр тир Темир-Хан-Шурадиз хтана­. Гьа икI, Исмаил эфендиди вич кьведра суьргуьндиз акъудай чкайра, санлай къачурла, 15 йис кьван вахт кечирмишна. Эгер идал ада Кавказдин дяве кьиле фидай чIавуз Имаматда акъудай йисарни эхциг хъувуртIа, Исмаил эфендиди вичин къанажагълу уьмуьрдин са­ки  25 йис кьван вахт хайи ерийривай яргъа, къариблухда кечирмишайди ашкара жезва.

Ялахъай тир Исмаил эфендидин тIвар  лезгийрин машгьур алим, шаир, камалэгьли Алкьвадар Гьасан эфендидин (1834-1910-йисар), араб чIалал кхьенвай “Диван ал-Мамнун” эсердани кьунва. 1879-йисуз, Тамбов­ский­ губерниядин Спасск шегьерда суьргуьн­да авай чIавуз Гьасан эфендиди, 1877-йисан бунтара иштирак авунай тахсир кутуна, Урусатдин къенепатан губернийриз суьргуьн авунвай маса дагъустанвийрихъ галаз чарарин алакъа  хвена. Гьасан эфендидин чарчяй малум жезвайвал, “Дагъустанда накш­бандиядин тарикъатдикай чирвилер ачухдаказ чукIурунай Ялахъай тир алим малла Исмаил” Кадом шегьерда суьр­гуьнда аваз 6 йис хьанва. Алкьвадар Гьасан­ эфендидин чарче ихтилат Исмаил эфенди кьвед лагьай сеферда суьргуьнда хьуникай­ физва.

Гьа икI, суфийрин “накшбандиядин” тарикъатдин терефдар, вязерчи хьуниз килигна, Исмаил пачагьдин гьукумдин патай басрухрик акатна. Накшбандиядин тарикъатдин шейхерикай гьакъикъатда вуж Исмаил эфендидин насигьатчи хьанатIа, и тарикъатда насигьатчивилин везифаяр кьиле тухунин ихтияр адав ни агакьарнатIа, гьа кардиз талукь керчек делилар чахъ гьелелиг авач.

Ялахърин хуьруьн хизанриз талукь яз 1886-йисуз туькIуьрнавай сиягьда лагьанвайвал, Ибрагьиман хва Исмаилан тIвар виликан, 1873-йисан перепись тухудайла, кхьин тавун “ам гьа чIавуз суьргуьнда хьунихъ галаз алакъалу я”. Исмаил эфенди 6 йисан вахтуналди суьргуьнда хьунин патахъай Алкьвадар Гьасан эфендиди 1879-йисуз ра­иж авур малумат фикирда кьуртIа, Исмаил эфенди кьвед лагьай сеферда суьргуьндиз 1873-йисуз акъудайди ашкара жезва. И кар Гуржистанда хуьзвай архивдин делилри тамамвилелди тестикьарзава.

Ялахъа халкьдин сивера Исмаил эфендиди и хуьряй акъатай гьуьндуьр дережадин­ ма­са алим  ва Кавказдин дяведин иштиракчи, Аваристандиз, Имаматдиз 1844-йисуз куьч хьайи ва Шамил есирда кьурдалай гуьгъуьниз, 1859-йисуз хайи хуьруьз хтай Жама­лан хва Хизри эфенди кучукунин мярекатда иштиракуниз талукь риваят ама. А риваят­дал асаслу яз, шейх Исмаил эфенди Тамбов­ский губернияда вич суьргуьнда авай чкадай­ хуьруьз Хизри эфенди кучукзавай чIавуз хтана­.

Ялахъа Исмаил эфенди кучукнавай сурал чIехи гуьмбет (пIир) эцигнава. И зияратдин чин патан цла, кьацI атIана, кьуд пипIен къван тунва. Сурун и къванцел вад цIарцIе аваз атIанвай кхьинар Кьуръандин “Мергьяматлуди” сурадай къачунвай аятдилай (55:26) башламиш жезва:

“1).И чилел яшамиш жезвай гьар садахъ кьи­никь галайди я. 2) Рагьметлуди вичин гу­нагь­рилай гъил къачунвай машгьур 3) шейх  Ис­­маил эфенди 4) Ибрагьиман хва я, — къуй Ал­­лагьди чпелай гъил къачурай! Амин! 5) 1301”Гьижридин (Мусурманрин календарь) 1301-йис григориан календардин  01.11.1883 -19.10.1884-йисал ацалтзава.

Сурал атIанвай тарихда Исмаил эфенди  фаракъат авурди 1301-йис  (Григориан календардин 1883-84 йис) тирди къалурнава. Гьа са вахтунда Ялахърин хуьруьн хизанриз талукь 1886-йисан сиягьда  Ибрагьиман хва Ис­маилан тIвар авазва. А чIаван адан яшарни къалурнава — 58 йис. Аквар гьаларай, ре­къе­мар къванцел атIудай чIавуз гуьмбетдал кхьи­­нар авур касди ягъалмишвилиз рехъ гана.

Исмаил эфендидихъ авай са хва гьажи Ибрагьим эфендини регионда мусурман диндин рекьяй машгьур алим тир. Ялахърин хуьруьн хизанриз талукь 1873 ва 1886-йисарин си­­ягьра къалурнавай делилрихъ инанмиш хьайитIа, ам тахминан 1865-йисуз, яни адан бу­ба сад лагьай сеферда суьргуьндиз акъудайдалай гуьгъуьниз,  дидедиз хьана. Гьажи Иб­рагьим эфендидиз талукь надир делилар Дур­гелидай тир дагъустанви алим Назира (1891-1935-йисар) араб чIалал кхьенвай  гъилин хатIарин, гьеле чапдай акъуд тавунвай “Нузхат ал-азхан фи тараджим ‘улума’ Да-гис­тан” (“мефтIерин лезет” Дагъустандин алимрин биографийра”) эсерда гьатнава. Гъи­лин хатIарин и эсерда гьажи Ибрагьим эфендидин буба “шейх малла Исмаил ал-Йайлаки ал-Ахтидин” тIварни кьунва. А кар тажуб же­дайди я хьи, ялахъви алимриз талукь и де­лилар Берлинда (Германия) ва Москвада  немс ва урус чIалариз таржума авуна акъуд­навай Дургелидай тир Назиран эсердин са сиягьда авач. Чапдай акъуд тавунвай сиягьда Ялахъай тир алим гьажи Ибрагьима Да­гъус­тандин XIX асирдин машгьур алим ва ша­­ир гьажи Абдуллатиф ал -Хуци ал-Авари­дихъ (1857-1889-йисар) — Дагъустандин муфтий, кьуд лагьай имам, алим ва шаир Нажму­дин Гоцинскийдин (1859-1925-йис) чIехи стхадихъ галаз дуствилин алакъаяр хуьз хьайидакай хабар гузва. Гьижридин 1303-йисуз (1885-86-й.) Ибрагьимни Абуллатиф Татарстандин машгьур алим шейх Шигьабуддин ал-Марджанидихъ (1818-1889-й.) галаз гуьруьшмиш хьунин мураддалди Казань ше­гьер­диз фена. Гьа и йисуз вичин яшар 20 йисав кьван агакьнавай Ибрагьимни Абдуллатиф ал-Хуци Россиядин Батум портунай (Ба­туми­ ­шегьер гила Гуржистандик акатзава) Туьр­­­кия­диз рекье гьатна. Абур ина саки кьве вацран вахтунда Стамбулда хьана. Ахпа абур са­нал Египетдиз рекье гьатна. Ина пак ксарин ва шейхерин сурарал фена. Египетдай абур Меккадиз, гьаждал, Мединада авай Ме­гьамед Пайгъамбардин сурал фена. Ахпа абур Стамбулдиз хтана. Хайи Ватандиз хъфи­­­далди ана са ирид вацран вахтунда амукьна.  Исламдин уьлквейра абур мусурман диндин рекьяй алимрихъ ва шейхерихъ галаз гуьруьшмиш хьана. Харижлух уьлквейриз ва гьаждал Россиядин властрин патай ихтияр авачиз фейивиляй, Дагъустандиз хтайла, абур са шу­муд вацра Темир-Хан- Шу­радин дустагъханада туна. Ахпа абур Рос­сия­­дин яргъал къа­къатнавай губернийдиз суьргуьн авуна. Кьисметдин чарх акI элкъве­на хьи, гьажи Ибрагьим эфенди Тамбовский губерниядин Темник шегьердиз, яни вичин вахтунда адан буба суьргуьнда хьайи чкайриз ракъурна. Суьргуьнда пуд йис акъудайдалай гуьгъуьниз  гьажи Ибрагьим эфенди Дагъустандиз хтана.

Дургелидай тир алим Назира Ялахъай тир гьажи “лап хъсан алим” я лугьузва ва ада ви­чин чIехи юлдаш ва дуст Абдуллатиф ал-Хуцидивай, гьакIни Алкьвадар Гьасан эфендидивай ва маса алимривай чирвилер къачуна лугьуз кхьизва. Гьажи Ибрагьима Абдуллатиф ал-Хуцидин “Ал-‘Урда ал-махдийа ли-р-равдат ан-ниддийа” тIвар алай, Мегьамед Пайгъамбардин лайихлувилер къейд авуниз талукьарнавай эсердиз Алкьвадар Гьасан эфендиди ганвай баяндиз (шарх) талукь тарифдин рецензия (такриз) туькIуьрна.  Дургелидай тир Назиран фикирдалди, ида гьажи Ибрагьимаз араб чIал хъсандиз чизвайдан гьакъиндай шагьидвалзава.

РД-дин государстводин Центральный архивдай чаз жагъай  урус ва туьрк чIаларал  туь­кIуьрнавай документдай малум жезвайвал, 1918-йисан 5-мартдиз Самур округдин му­­сурман диндин къуллугъчийри Исмаил эфендидин хва ялахъви гьажи Ибрагьим эфенди Ахцегьрин хуьре округдин шариатдин суддин председателвиле хкяна. Гьа икI, Ялахъай тир алим гьакъикъатда а чIаван Са­мурдин округдин — вичик гилан Рутул, Ахцегь­, До­­къузпара районар ва Мегьарамдхуьруьн райондин са кьадар пай акатзаваз хьайи чIехи административный тешкилатдин — мусурман диндин къуллугъчийрин кьиле хьайи­ди аквазва.

Гуьгъуьнлай Дагъустандин мусурман диндин машгьур хейлин маса векилар хьиз, гьажи Ибрагьим эфендини советрин властри  кьуна ва адаз талукь яз жаза гунин серенжемар кьабулна.  Гележегда адан кьисмет гьихьтинди хьанатIа субутарзавай керчек де­лилар гьелелиг авач. Гьажи Ибрагьим эфендидин руш Салигьат (1912-2002-й.) гьаж­дал фейи чIавуз кечмиш хьана ва ам Саудов­ский Аравияда авай Тайма шегьерда фаракъатнава. Идаз талукь яз кхьинар Исмаил эфендидин пIирен къвалав гвай гуьмбетдин цла тунвай къванцел лезги чIалал атIанва.

Гьажи Ибрагьим эфендидихъ гъилин хатIарин ва куьгьне девирра чапнавай ктабрин чIехи библиотека авай. Гьелбетда, ана аваз хьайи  ктабрин хейлин пай адал вичин бубадилай агакьна.  Библиотекада, Кьуръан­дин ктабрилай гъейри, мусурманрин праводай, араб чIалан грамматикадай, догматикадай эсерар, гьадисар ва мсб. авай. Гьайиф хьи, ктабрин а къиметлу кIватIалдикай чаз къе менфят къачудай мумкинвал авач. Абурун кьисмет гьихьтинди хьанатIа, малум туш. Анжах са гаф лугьуз жеда: Лезгистанда  аваз хьайи кьилдин ксарин ва  мискIинрин  чIехи пай библиотекайрин кьилел атай хьтин къаза-бала а ктабрин кьилелни атана. Гьажи Ибрагьим эфендидин библиотекада аваз хьайи ктабар жагъун хъувуртIа, ида Ялахъай­ тир мусурман диндин алимрин уьмуьрдиз ва яратмишунрин ирсиниз талукь цIийи делилар майдандиз акъуддай мумкинвилер гуда.

Шейх Исмаил эфендидин ва адан хва гьажи Ибрагьим эфендидин экуь къаматар Ялахърин жемятди  къадирлудаказ рикIел хуьзва. Гьажи Ибрагьим эфендидин тIвар Ялахърин хуьре са куьчедиз ганва.

Замир Закарияев, тарихдин илимрин доктор, ДГУ-дин араб филологиядин кафедрадин профессор,

ДГУНХ-дин къецепатан чIаларин кафедрадин заведующий