Кхьейдакай — мад сеферда

Ахцегьа «Шарвили» эпосдин суварин майдан дегишаруниз талукь яз гьеле 2000-йисуз кьиле тухвай суварилай инихъ райондин ва республикадин газет­рин чинра са шумудра и месэла къарагъарнатIани (эхиримжи сеферда ачух чарчин къайдада­ 2021-йисан 28-апрелдин 17-нум­ра­да), вучиз ятIани, гьакимри ам кваз кьазвач. Гьа са вахтунда халкьдин культурадин, эдеб-ахлакьдин мана-метлебдин и месэла акьалтIай важиблуди, ам теклифнавайвал гьялун лазим тирдан гьакъиндай парабуру чпин фикирар лугьузва, абурукай бязибур чна газетрин чинра раижни авуна. Гьайиф хьи, месэла чкадилай юзанач.

Разивилелди лугьун, алай вах­тунда Ахцегь райондин кьил Абдул-Керим Палчаеван регьбер­вилик кваз, бюджетдинбур тушир­ еке такьатарни желбна, къадим Ахцегьар ва санлай район актив­нидаказ аваданламишзавайди (и кардай адаз жемятди разивилел­ди сагърай лугьузва), район­эгь­лийрин тIал алай месэлайриз ­ди­къет гузвайди аквазва. Идахъ галаз алакъалу яз, къайгъусуз тушир инсанрин теклифдалди, «Кхьей­дакай — мад сеферда» руб­рикадик кваз чапна, ингье и месэла цIийи кьилелай къарагъар хъувуниз мажбур жезва. Артухлама, ихтилат халкьдин къагьриманвилин эпосдиз талукь месэладикай физва ва алукьнавай 2024-йисуз Ахцегьа «Шарвилидин» сувар, иншаллагь, сифтеди хьиз, гегьеншдаказ, гурлудаказ кьиле тухудайвал я. Умудлу я хьи, райондин цIийи регьберди, эпосдин суварин райондин ва республикадин оргкомитетри ва чпелай и кар аслу тир ксари, гила хьайитIани, адаз лазим къайдада дикъет гуда.

Суварин майдандикай 

Чи халкь сад хьуниз, ам хъсан крарал тупламишуниз, Дагъустандин халкьарин дуствилин алакъа­яр мягькемаруниз, акьалтзавай не­­­сил бубайрин хъсан адетралди тербияламишуниз, инсанпересвилинни ватанпересвилин ирс хуьниз эверзавай эпосдин сувар гуьзел мярекат я. Ада Кьиблепатан Да­гъустандин ва вири республика­дин стха халкьар тупламишзава. Руьгьдин зурба суварин тешкилат­чийризни иштиракчийриз бар­кал­ла! Ковид себеб яз эхиримжи 2-3 йисуз сувар лазим тирвал кьиле тухуз хьанач.

Гьар са рекьяй виликамаз лап хъсан гьазурвал ва тешкиллувал аваз кьиле тухвай виридалайни зурбади ва рикIел аламукьдайди 2000-йисан июндин сувар хьана. Гуьгъуьнин суварар гьа са кIалубдинбур тирвиляй халкьдин итиж, гьайиф хьи, яваш-яваш зайиф жезвай. Лезги халкьдин руьгьдин сувар жезмай кьван метлеблуди, нетижалуди хьун патал вуч авуна кIандатIа, ам пешекарри веревирдна гьялна кIанзавай кьилди месэла я. Заз лагьайтIа, ам кьиле тухузвай чка-майдан дегишарун лазим тирдакай веревирд ийиз­ кIанзава.

«Шарвили» эпосдин сувар, адет хьанвайвал, Ахцегьа, Совет­рин Создин Игит, лётчик Валентин Эмирован тIварунихъ галай багъда тухузва. Кьуд патахъай атана, агъзурралди инсанри иштиракзавай сувар патал инаг кутугай чка хьанвач. Вучиз?

Сад лагьайди, иник ахцегьвийрин сурар ква (акьван куьгьнебурни туш, ана кучук техйиз анжах 80-100 йис я). Дугъриданни, 40-50 йис вилик ял ядай багъ хьана, анай кIвачин жигъир акъуднавайтIани, анай инсанар тек-бир фидай. Сурариз кIур гун, чиркинарун, ана ички хъун, еке шадвилер авун гьич са жуьрединни адетрив кьунвай кар туш, пара гунагь я.

Кьвед лагьайди, ахцегьвийри­ «Шарвилидин» суварик гуя зайиф­диз иштиракзавалда. Авай кар я. Эхиримжи вахтунда районда па­ра­б­уру диндал амалзава (саки­ агъзурдалай виниз ахцегьвияр мис­кIинда жуьмядин кпIунал акъваззава). Эхь, рагьметлу бубайрин­ сурариз гьуьрметун, кIур тагун, анал шад межлисар кьиле тухуниз чпин наразивал малумарун патал гзафбуру кьасухдай иштиракзавач.

Пуд лагьайди, тик квай и чка чIехи мярекатдиз лап къулайсуз­ ва дар я. Сегьнедин вилик ацукьна (ацукьдай чкаяр лап тIи­мил­­ я) ва адан патав элкъвена кIва­чел акъвазна, кIватI жезвай са тIи­милбурулай гъейри, амай халкьдиз сегьне саки аквазвач. Ачух сегьнени аваз, вижевайдаказ туь­кIуьрнавай и чка гунагьсуз бицIек­­ринни школьникрин адетдин гъве­чIи мярекатар кьиле тухуниз кутугнава. Теклифзавай маса чка и авайдалай 2-3 сеферда гегьенш я.

Эхь, цIийи кардик кьил кутаз жуьрэт авун­ асант туш. Муькуь патахъай, цIийи­виле­рихъай кичIе хьайитIа, хъсанвилихъ дегишвилерни жедач. Вичин вахтунда Ахцегьа сифте яз лезгийрин игитвилин «Шарвили» эпосдин суварин тешкилатчийриз генани четин тир. Къе чна теклифзавай месэла лагьайтIа, акьван четинди туш, Ахцегьа «Шарвилидин» суварин анжах кьилин мярекат тухузвай чка дегишарунинди я. Суварин мя­­рекатар тухун патал къадим Ахцегьа кутугай чкаяр пара ава. Месела, ата-бубайрилай инихъ ахцегьвийри чпин суварар, гуьзел тIебиатдал экъечIна, машгьур КIампIалрин багъда тухудай. Ахцегьрин центрадикай тIимил хкатна, Самур вацIун эрчIи патан хелвет гуьзел пIипI, на лугьуди, тIебиатди ви­чи чIехи мярекатар тухун патал яратмишнавай кьетIен майдан я. Чи камаллу бубайри анаг гьа метлебда ишлемишни ийизвай. Гуьгъуьнлай хсусиятдиз вахкана, гьайиф хьи, гьукуматдин ихтиярда амукьнач. КIан хьайитIа, ГъвечIи КIампIал (ам иесийрини саки ишлемиш тийиз­ ава) базардин къимет­рай жемятдин хийирдиз маса вахчуз жеда.

Гьелбетда, «Шарвилидин» сувар Ахцегьа цIийиз кутунвай «Набережный» багъдани тухуз жеда. Хуьруьн центрадивай тIимил къакъатнавай, шегьре рекьин патав гвай, гьеле тамам кIалуб-къай­дадиз татанвай и багъ вичикай ихтилат физвай метлебдив са акьван хъсандиз кьунвач. Агъзурралди инсанри кIур гана, аниз хасаратвал гунин (таза къелемар хунин…) къурхулувални ава.

Вири патарихъай веревирд авурла, лезги халкьдин игитвилин эпосдин суварин кьилин мярекат­рин майдан патал чаз куь дикъетдиз Пельтуьйрин магьледа авай куьгьне суддин идарадин майдан гъиз кIанзава. Амай чкайрив ге­къи­гайла артухан гьихьтин тафаватлувилер ава анихъ?

Сад лагьайди, инаг Ахцегьрин куьгьне магьлейрин юкьва яргъал йисаралди садани ишлемиш тийиз­вай кьуд патахъай рекьер авай тарихдин манадин гегьенш чка я. Ахцегь вацIунни Агъа­сиеван тIва­рунихъ галай куьчедин­ куьгьне кимерин арада авай и майдан, анилай цIуд йисаралди га­дарна, чкIизвай суддин кIвални ахлудайтIа (рак-пенжер кумачир анаг ичкибазар кIватI жезвай лап чиркин чкадиз элкъвенва), мадни­ гегьенш жеда. Валентин Эмирован­ тIварунихъ галай багъдилай кьвед­-пудра еке я. ХарапIадиз эл­къвенв­ай са мертебадин а дарамат суддин балансдал ала, гуя абуру вахкудач лугьуда. Судни халкьдинди тушни? Эхиримжи 35 йисуз, ишлемиш тийиз, гадарнавай чка вучиз вахкудач кьван?  Артухлама, виликан «Заря» совхоздин дараматар къе гьабурун ихтиярда ава.

Кьвед лагьайди, ана гурлу Ахцегь вацIу къадим Ахцегьрин тарихдин магьлеяр кьве патал (Гуь­не-Къуза) пайзавай надир шикил­ ава. Суварик атай жемятдиз юкьван асиррин милли архитектура­, КIелез хев, Ротонда, жуьмя мис­кIин, Уста Идрисан муьгъ ва тамашуниз лайихлу гуьзел маса чкаяр хъсандиз аквада. Винидихъ «Къа­пудин» гьаят гала — тамашуниз­­ ла­йихлу кьилдин чка! Патав­ куьгьне регъвер (дугъри я, гила чкIанва, туь­кIуьр хъийиз жеда), мискIинар гва, къаншарда вацIун а патай Са­лигь Агьмедова 1931-йисуз кIа­расдин турбина алаз эцигай­ ГЭС-дин ва регъверин амукьаяр ак­­ваз­ва. Чна теклифзавай и чка инал тIварар кьур кьванбурун юкьва ава, яни цавун кIаник квай тамам музей я. Икьван гагьда «Шарвилидин» суварик къвез-хъфизвай гзаф мугьманриз Ахцегьа ихьтин надир, гуьзел чка гьатта аватIани чизвач.

Пуд лагьайди, инаг, чкадин тIе­бии рель­ефдикай менфят къачуна, элкъвена ацукьдай чкаярни дуьз­мишна, къадим римлуйрин амфи­театрдин къайдада вижевайдаказ туькIуьриз жеда. Рехъ галай­ пата­хъай виче тIебии тегьерда куьсруьяр тваз жедай вижевай хуш (откос) квай чка, къаншарда три­бунайрин мягькем даях патал ишлемишиз жедай ракьунни бетондин зурба цал ава. Адан кьулухъ, вацIун къерех мягькемарун яз, 1960-1970-йисара эцигай бетондин мягькем, гьяркьуь цал гала. ВацI галай патахъай хатасузвал хуьн патал, хъсан жугъунар агалдна, куьсруьяр эцигна, ял ядай къулай гуьзел аллея туькIуьриз жеда.

Кьуд лагьайди, алай вахтунда вич хуьруьн къене зирзибилрин майдандиз элкъвенвай и чка михьини жеда, Ахцегьа пара инсанрин иштираквал аваз чIехи межлисар-мярекатарни тухуз. Да­гъустанда туризм йигиндиз вилик физвай шартIара и кар иллаки важиблу я.

Фикир гайитIа, и теклифди-про­ектди акьван еке финансарни­ истемишзавач, ам са шумуд йисуз тамамарайтIани жеда. Месела­, сифте йисуз майдан зирзибилри­кай михьна юкьвал сегьне туь­кIуьр­на, мярекат тухун. Кьвед лагьай йисуз элкъвена тамашачияр ацукьдай чкаяр гьазурун, пуд лагьай йисуз аваданламишун ва икI мад. И чкадал къведай машиндин рекьерни кIвачин жигъирар гьар па­тахъай ава. Амма «Шарвилидин» суварин юкъуз вишералди къвезвай машинар патал кьерен участокда кьилди чка туькIуьрун хъсан я.

Чи­ди, гьелбетда, теклиф-фикир я. Гьар са кардиз вичин пешекарар ава. Лезги халкьдин руьгьдин­ зурба памятник тир «Шарвили» эпосдихъ галаз алакъалу, тарихдин, культурадин, этнографиядин мана­дин кьетIен чка милли архитектурадин ансамблдин надир имарат яз туькIуьрун патал пешекаррин арада конкурс малумариз­ хьанайтIа, ажеб тир. Неинки Дагъус­танда, гьич санани тешпигь авачир хьтин зурба имарат жедай. Шарвили пагьливандин дережадин имарат!

Дашдемир  Шерифалиев,

«ЦIийи дуьнья» газетдин кьилин редактор,

РД-дин культурадин лайихлу къуллугъчи