Кваз такьуна виже къвезвач

Играми «Лезги газетдин» редакциядин коллектив! Эвела квез виридаз, газетда зегьмет чIугвазвай стхайризни­ ва­хариз, алукьнавай 2024-йис мубаракрай! Квехъ цIийи йисуз кьезилди тушир  кIвалахда, еке агалкьунар хьун гьар са лезгидин мурад я. Газет хушвилелди кIелзавайбуру ам гьафтеда садра агакьзавай савкьат яз гьисабзава. Гьа ихьтин гьалар идалай кьулухъни амукьун патал аник чнани алакьдай пай кутун герек къведа.

Са тIимил гежел аватай мубаракар авурдалай кьулухъ лугьун хьи, шаз за редакциядиз ракъурай “Гиливияр къени чеб чпел хквезвач” ва “ЦIай ягъай хуьр” макъалаяр кьведни, са гафни хкуд тавуна, я артухан гафни кухтун тавуна газетдиз акъудунал зун гзаф рази я. Гьа жуьреда хатIни текст авайвал хвена гайила, кхьизвайбуруз квехъ галаз араяр хуьз генани ашкъи къведа.

Макъалайри чпивай жедай ван авуна: сада тIимил, муькуьда — пара. Къе зун кIевиз ван авур “ЦIай ягъай хуьр” макъаладал акъвазда. Мансур Куьревиди адаз ганвай жаваб, “Пуд кIунтIунин арада квахьай кьарай…” кьил алаз, цIинин йисан 2-нумрадиз акъатнавай. Жувакни, масабурукни икьван хуькуькьарнавай жаваб кваз такьуна акъвазайтIа, гзафбур зи гъавурда акьадач. Алакьунар авай авторди бязи ихти­латар ана акьван амалдалди ганва хьи, абур лап жуван кьилени кваз четиндиз ацакьзава.

Хкажнавай тарихдин месэла регьятди туширди фикирда кьуна, за а касдилай делилривни аналитикадив ацIанвай са вижевай “ответка” вилив хуьзвай. Умудар дуьз акъатнач. Гьар санал чешмейрин чинарни кваз къалуриз, мягькемарнавай зи макъалада “тухдалди” гъанвай делилар автордилай садни виле акьадай хьтин делилралди (аргументралди) инкар ийиз алакьнавач. ТIем акакь тавурла, аргументрин паталай а жаваб гьисабна кьиле фин тийидай кьван айгьамривни туьгьметрив ацIурнава.

Лугьун хьи,”ЦIай ягъай хуьр” макъаладин автор зун тиртIани, ада са шумуд чкадал ана зи хуьруьнви Бикеханум Алибеговадин тIвар кьазва. Закай атай хъилер, вучиз ятIани, газетдиз акъатдалди зи кхьинрикай руьгьдизни хабар авачир, абур вилеризни такур дишегьлидилай аладарзава. Эгер лап гьакьван эхиз тежедай крар авайтIа, адан “паяр” кьилди ва гилалди агакьарун герек тир. Им кIусни кутугай кар хьанач…

Коллегаяр виляй вегьез кIанз…

Эвела жуван хиве тваз алахънавай тахсиррив эгечIдалди, заз экуь дуьньядал аламачир алимрин патахъай рахаз кIанзава. За абурукай икI кхьенвай: «Алатай асирдин 50-йисара СССР-дин илимрин академиядин алимар тир В. Котовични М. Пикуль кьиле акъвазнавай экспедицияди виликан Гилийрин хуьр хьайи чкадал алай кIунтIарикай сад эгъуьннай. Аникай хкатай затIарикай тарихдин илимрин кандидат, этнограф, кавказовед Михаил Ихилова икI кхьенва: «…Этот памятник датируется концом III тыс. лет до нашей эры.”

Мансур Куьревиди, вичивай хьайитIа, абур са акьван авторитет авачир ксар яз къалуриз кIанз, зи гафар икI туькIуьр хъийиз­ва : “…Сад лагьайди, Владимир Герасимович Котович, я Милица Ивановна Пикуль “акедимикар” тушир. Абур кьведни алатай асирдин 50-60-йисара гила “Дагъустандин профессор” Муртазали Серажутдинович Гьажиева кIвалахзавай институтдин къуллугъчияр тир…”.

Сад лагьайди, за абур академикар яз ваъ, академиядин алимар яз къалурнава. Белки, автор зи маса “СССР-дин академик­ри чи хуьруьз вад агъзурдав агакьна яшар гузвайтIа…” лагьай гафарихъ галкIанватIа? Гьанани “кьадай” чка авач эхир. Ана ихтилат физвайди гьатай шейэрин анализар авур Москвадин академикрикай я. Идалайни гъейри, тир жеди абур са чIавуз гьа институтдин къуллугъчияр. Виридаз ам адетдин кар яз чида, ана айибдай вуч ава? Алимар садакайни садлагьана хьайиди туш кьван. Амма абуру гьеле гьа къуллугъчияр тирлани, са бязибуру хьиз кьил-кьилел гъиз тежезвай шейэр ваъ, аламатдин илимдин макъалаяр  кхьенва. КIелдайбур хьайитIа лагьана, за а илимдин макъалайрикай малуматар гъин: “Материалы по археологии Дагестана.” Махачкала, 1959. В.Котович. “Новые археологические памятники Дагес­тана (стр. 121). М. Пикуль. “Раскопки на Сулаке в 1955 г”. (стр. 157).

Интернетдани а “къуллугъчийрикай” вуч кхьенватIа кIел хъийин:

«В 1962 г. Владимир Герасимович защитил диссертацию на соискание ученой степени кандидата исторических наук на тему «Каменный век Дагестана» в Ленинградском отделении Института археологии АН СССР;

…Значительных успехов археологическое изучение Дагестана достигло благодаря экспедициям, которые систематически проводил институт истории, языка и литературы. Большую работу в этой области проводила кандидат исторических наук, научный сотрудник ИЯЛИ Дагфилиала АН СССР Милица Ивановна Пикуль, которая написала ряд работ по археологии Дагестана».

«Г» гьарф авачир алфавит

Гила М.Куьревиди зи хиве тунвай тахсиррикай рахан. КIелзавайди месэладин гъавурда акьун патал инал ада зи адресдиз кхьенвай цIарар гъана кIан жеда: “…чпин Билистандикай кхьенвай макъалайра абуруз Гилийрикай кхьидай са багьнани гьатнач. Амма Руслан Керимхановаз ахьтин багьна жагъана. Ада, гьа багьна себеб хьана, сифте арабриз чидай Билистан Гилияр тир лагьанва, ахпа вичи вичиз суал гана, а багьнадин сир “Лезги газет” кIелзавайбуруз ачухарнава: (инлай а касди зи гафар гъизва — Р.К.) “КIелзавайда суал гун мумкин я: “Бес Гили Билистандиз гьикI элкъвена?”. Кар ана ава хьи, арабрин чIалан 29 гьарфуникай ибарат тир алфавитда “г” гьарф авач. Кхьидайла, рахадайла, арабри ам гзаф вахтара “б” гьарфуналди эвеззава, я тахьайтIа, — “к” гьарфуналди. КIан хьанайтIани, ал-Куфидивай масакIа кхьиз жедачир. ГьакI хьана Гили тIварцIикай Били хьана, — “Лезги уьлкведикай” — “Лакз”.

За кхьенвай и абзац гайидалай кьулухъ авторди, зун са гъавурда авачир кас хьиз къалуриз кIанз, самбар алахъунар авунва: “…Инал завай вуч лугьуз жеда? Инал гьар са гаф зун патал цIийиз ачух авур кар я: къедалди заз араб алфавитда 28 гьарф аваз чидай, гила заз 29 авайди чир хьанва, къедалди заз “уьлкве” гаф, арабар атана, 400 йисалай артух алатайла, чи дагълариз ­му­гъулри гъайиди яз чидай, гила заз а гаф чеб чи чилерал къведалди вилик мугъул­ри чи ата-бубайриз “почтадай” ракъу­рай­ди яз чир хьанва. Арабри, кхьидайла­ ва иллаки ра­хадайла, чпин алфавитда авачир “г” гьарф “б” гьарфуналди эвеззава Р. Керимхано­ва лугьун зун патал мад са цIийиз ачух хьайи, жувавай кьатIуниз тежедай кар хьанва…”.

Лап гьакьван кьатIуниз тежедай кьван кIвалахар яраб ава жал? КIеве гьатнавай касдин хвешивилер туш эхир ийизвайди. Шад тахьайла, гьа и са гафар гьар жуьреда кьуд-вад чкадал лезетдивди тикрар вучиз хъувурай ада? Гьина авачтIани, зун инсанрин вилик русвагьиз жедай хъсан кьацI гьатнавайди хьиз хьана, алимдиз вижеваз кеф ганвай хьтинди я.

Вуч лугьуз жеда завай? Гьарфарин кьадардал акъвазнавай асул кар авачтIани, макъала газетдиз ракъурдалди, араб чIал чизвайбуру зун икI гъавурда тунай: “Араб­рин алфавитда 28 гьарф ава, гьамзани галаз — 29. “Г” гьарф авачирди, герек атай чкадал арабри ам маса гьарфаралди эвеззавайди, кIусни шак гъун тавуна, вавай викIегьдиз лугьуз жеда”.

Урусрихъ ихьтин са мисал ава: “Слово не воробей, вылетит — не поймаешь.”На лугьуди, а мисал урусри захъ элкъвена лагьанвайди я. Эгер, суьгьуьрда туна, масакIа туькIуьр хъжедайди тиртIа, а цIарарин мана хвена, кхьин за абур икI ийидай: “…Кар ана ава хьи, арабрин 28 гьарфуникай ибарат тир алфавитда “г” гьарф авач. Араб­ри ам маса гьарфаралди эвеззава. КIан хьанайтIани, ал-Куфидивай масакIа кхьиз жедачир. ГьакI хьана Гили тIварцIикай Били хьана, — “Лезги” лугьудай гафуникай — “Лакз”…”.

«Казнить нельзя помиловать»

За гъанвай и алава кьил са жуьре яз акурбур тахьана амукьич. Са жуьрени жемир, ватанэгьлияр, ам гъилевай темадихъ галаз туькIвей, кьадай кьил хьанва. Куьне “В стране невыученных уроков” куьгьне мультфильм рикIел хкваш. Ана и гъанвай келима тарсарал алахъиз кIан тийидай, са артух чирвилер авачир аялдин вилик, запятойдин чка жагъура лагьана, эцигнавай. А запятойдал, куьн гъавурда акьазвайвал, екез кар алай…

Инсандин къилихар чир хьайила, адан гъавурдани фад акьада. А къилихар чирун патал а инсандин амалриз фикир гана кIанда. Инал заз, Мансур Куьревиди вичин макъалада авунвай са амалдал куь фикир желбна, ада зак кутазвай тахсиррикай ихтилат акьалтIариз кIанзава.

“ЦIай ягъай хуьр” макъалада герек къвезвай са чкадал ахъаяй кавычкаяр кIев хъийиз зи рикIелай фена. И гъвечIи хьтин гъалатIдихъ я зи, я редакциядин къуллугъчийрин вил хкIун тавурвиляй ам гьа и жуьреда кIевзавай кавычкаяр алачиз газетдизни акъатна. Ингье а предложение (эхир кьил): “…ГьакI хьана, Гили тIварцIикай Били хьана, — “Лезги уьлкведикай — “Лакз”.” Ина, “Лезги” лагьай гафунин вилик кавычкаяр хьайила, адан кьулухъни эхцигна кIанзавайди тир.

Амма садани фикир тагана амукьай нукьсан, “…вилера авай ишигъ квахь тавуна къакъатай” Мансур Куьревидиз яргъай акуна. Акуна, кваз такьунайтIа, гьелени къайгъу жедачир. Чаз акьулар гуз алахънавай и касди вуч ийизва лагь гила. А “квахьнавай” кавычкаяр тухвана вичин рикIиз кIан хьайи чкадал — “уьлкведилай” лугьудай гафунилай кьулухъ эцигзава. Им хабар авачиз хьанвай кар тиртIа, генани къайгъу жедачир. Я за а кавычкайрикай икьван ихтилатарни ийидачир, эгер а касдин рикIе чIуру ният авачиртIа. Ният чIуруди тирди гуьгъуьналлаз айгьамдив гъанвай гафарай аквазва: “…къедалди заз “уьлкве” гаф, арабар атана, 400 йисалай артух алатайла, чи дагълариз мугъулри гъайиди яз чидай, гила заз а гаф чеб чи чилерал къведалди вилик мугъулри чи ата-бубайриз “почтадай” ра­къу­райди яз чир хьанва”.

Аквадай гьаларай, авторди зун мультикда авай “двоечникдай” кьунва. ТахьайтIа, вучиз ада вич акьул авайди, амайбур авамар яз гьисабрай? И жуьреда, “тIварцIин” къайгъуда гьатна, эдебдин къайдаяр рикIе­лай ракъурайла, виридан виляй аватдайди чир хьана кIанда эхир инсандиз. Я ихьтин амалри (гьихьтин амалар ятIа, тIвар кьан тийин) гьеле садални абур гъайиди туш.

Чарх 180 градусдин элкъвена!

«Пуд кIунтIунин арада квахьай кьарай…” макъаладин авторди гужуналди зи кIула тваз алахъай тахсиррай кьил за са бубат акъудна. Кьиле ацакь тийизвай, кьил акъат тийизвай чка масад хьанва.

Виликдай акъатай “Къуюстандал жа­гъун хъувур Билистан” макъалада Мансур Куьревиди, вичин гипотеза гьахъди тирди субутиз кIанз, газет кIелзавайбурун кьил денг авунвайди тир: Къуйсун — Къуюс­тан я, Къуюстан, са шакни алачиз, Билис­тан я. Идалайни гъейри, 2019-йисуз журналдиз акъатай илимдин “К локализации крепости Билистан” макъаладин ирид чарчелни алайбур элкъвез-хквез гьа са гафар тир. И факт за а чIавуз ихьтин цIарцIелдини къейднай: “…кьиляй-кьилиз авайди гьа са фабула я — Билистан къеле Къуйсун тирди субутиз кIан хьун”.  Якъин тушир и мес­эла бегьемарун патал ада самбар зегьметар чIугунвай. Са лезги чIал квачиз, ам дуьнь­яда авай амай вири чIалара (персерин, мугъулрин, монголрин, хакасрин, тувинрин, къиргъизрин) къекъвенвай. Вуч патал? Билистан Къуйсун тирди тестикьарун патал. Эвела “Куйсун” гафунин мана “агъада авай чка” яз ачухарнавай, эхирдай резюмени ихьтинди ганвай: “Куйсун — это единственное известное древнее селение, расположенное в Самурской долине в местности, которое может быть названо “местом в низине”, т.е. Билис­таном”.

Алатнач са акьван вахт. Гьакьван вичихъ агъана, виридаз ван къведайвал, викIегьдиз Билистан Къуйсун яз тестикьарзавай касди гила вуч кхьизватIа килиг:

“… Къваларив гвай хуьрера Гуьне патан нугъатдал, и кьве хуьре маса нугъатдал рахуни гиливиярни къуйсунвияр Самурдин дередиз маса чкадай куьч хьанвайбур тирди якъиндаказ къалурзава”;

“…И гафари тестикьарзава: гилийрин нугъатдал рахазвайбурун ата-бубаяр Самурдин дередиз гилан Азербайжандин чилерал сифтегьан мугъулар (сельжукар) ацукьайдалай кьулухъ, яни 12-15-асиррилай фад тушиз куьч хьана. И карди я гиливийрин, я къуйсунвийрин 8-асирда Самурдин дереда хьайи Билистандин тарихдихъ галаз са алакъани тахьайди къалурзава”.

Икьван фад алимдин фикирар дегиш­ хьунин себеб вуч ятIа яраб? За кхьенвай: “…къунши хуьрерин мукьвавал авайди лап и йисаралди абурувай хуьз алакьай, тек и кьве хуьруьз хас тир кьетIен нугъатни сад хьуни къалурзава” цIарари кьил элкъуьрнатIа адан? Гьар гьикI ятIани, и кьве хуьруьн нугъатдикай алим Унейзат Мейлановади ганвай делиларни чир хъувуна, Мансур Куьреви мад тапан геле ­гьатна…

Зеррени кьве рикIин тушиз лугьузва: Гилидал кьетIен (“Къуба патан”) нугъат­дал рахазвайди тек са тухум тир — багъманар. Амай тухумри — я шихлийри, я вартари (геж арадал атанвай мурацIулрин тухумдикай раханни тийин) чпин сивяй са гаф кьванни а нугъатдал акъудна я хуьруьнбу­руз, я гьа Унейзат вахазни, садазни уьмуьр­дани ван атанвайди туш. ГьакIани хабар кьаз кIанзава: квез акун гьина авурди я, хуьруьн яшар чирдайла, нугъат асул метлеб авайди яз кьуна? Чи хуьруьз са нугъат­ гваз ваъ, чпин кьетIен “чIал” гваз Ахцегь райондай Кьехуьлрин хуьр куьч хьана са акьван вахтар алатнавач. Алимдин жуьреда алцумайтIа, Гилийрин хуьруьн жезвайди вини кьил 65 йис я…

ЦIийиз пайда хьайи версия

Зи макъаладиз жаваб яз кхьенвай шейина М.Куьревиди хуьрерикай, абурун тIварарикай авунвай веревирдерал куьрелди акъвазиз кIанзава. Вучиз куьрелди? Вучиз лагьайтIа, ада нубатдин гъилера авунвай терхеба ихтилатар цIарба-цIар кIелиз, жавабар гуз хьайитIа, мад са кьилдин ма­къа­ла кхьиниз мажбур жеда. Гаф атай чкадал лугьун — екедаказ жувахъ и рекьяй ашкъини авач. ГьикI лагьайтIа, кьуьруькрал пара рикI алай, масадан фикирар кьабул тийи­дай, гьахъ тушир чкадал хиве кьан тийидай инсанрихъ галаз гьуьжетун артухан жуван сивиз къай гун я…

Зун гъавурда акьурвал, дуьньяда, са Мансур Куьревидилай гъейри, Гилийрин цIуру хуьр алай чкадал Къуйсун хьайидакай садазни ашкара туш. Дуьз лагьайтIа, “ЦIай ягъай хуьр” макъала кIелайдалай кьулухъ вич гьахъ туширдан гьамни гъавурда акьур хьиз аквазва. ГьикI лагьайтIа, гилалди и алим, Гилийрин тIвар кьуна, гьич рахай кас тушир. Вичивни, акIай пластинкадив хьиз, гвайди гьа са “макьам” тир: Билистан къеле Къуйсун я. Гила, гьа вичин жуьре, ван алаз, цIийи версия чукIурзава. А версиядайни, вич килигайтIа, ихтилат физвай чкадал (къваларив) кьве хуьр хьанвалда. Инал суал вич-вичелай къвезвайвиляй, яргъияр тавуна, жузаз кIанзава: кьве хуьр хьайила, бес сурар анал садбур вучиз ала? Ихьтин, пуд-кьуд гектар кьунвай сурар мад патарив санивни гвач эхир.

“Кьве хуьруьн” версия за туькIуьрнавай фитне хьиз тежедайвал, автордин текстинай са кьве абзац гъин: “Зи фикирдалди, Самурдин дереда сасанидри кьве хуьр кутунвай: Билистанни “гили” гафуникай хьанвай тIвар алай хуьр… Гилан Гилияр алай чкадин къвалав Билистан тIвар алай хуьр хьайиди ва а хуьр сасанидри Самурдин дереда чпин таъсир артух хьун патал кутурди рикIел хкайла, адан къвалав гвай хуьр­ни иранвийри кутун ва адаз чпин чIалалди тIвар гун а вахтара тежедай кар яз гьисабиз жедач”.

Играми газет кIелзавайбур, зун куьне кьванни гъавурда тур.  Чилера вил туна, чун чапхуниз ягъияр къведалди, лезгийриз хуьрер кутаз, абуруз тIварар гуз чизвайди туширни? Я тахьайтIа, гьа чIаваралди чун тарих авачир миллет тирни? Мадни. Низ ва гьина акурди я, тарихдикай рахадайла, фактарин паталай “рикIел хкайла” ибара гъиз? Ам гьи ктабдай, энциклопедиядай кIелна рикIел хкизвайди ятIа яраб? А чешме чазни къалурнайтIа, кIандай хьи. Гьеле имани гьич. Адан гуьгъуьнлай чаз авторди цIийи, илимдихъ галаз михьиз кьан тийидай, махуниз ухшар авай хьтин тарих туькIуьрзава: “…Сасанидар чи дерейрай катайла, а хуьрера, гьелбетда, лезгийрин ата-бубаяр хьана. Билистан арабрин чапхунчийри барбатIна, мугъулар (сельжукар) атайла, а чкадин тIвар Къуюстан хьана, монголрин девирда адакай Къуйсун хьана. Гилидикай рахайтIа, адан “гили” гафунихъ галаз алакъа авай тIвар дегиш хьанач, вучиз лагьайтIа, “гил/гили” гаф “чепедин” манада фарс чIалай цIийи чапхунчияр хьайи мугъулрин чIаларани гьатнавай…”.

Инал вуч хълагь хъийидатIа, куьн чIа­лахъ хьухь, заз чизмач. Хъуьруьнни къвезва, шехьизни кIан жезва…

Жуванбурун тарих виле аквазвач

Алимдихъ са кьадар чирвилер лингвистикадайни авайдан гъавурда зун гьеле йис вилик газетдиз акъатай адан макъа­ла кIелайла, акьунай. Ада гьа газетда, гьакIни “История, археология и этнография Кавказа” журналда ганвай аламатдин таржумайрал за кIелзавайдан фикир виликдайни желбнай. Абурукай садал — лап кьетIендаказ: “Куйсун — место на краю долины реки”. Тек кьве слогдикай ибарат гафуникай туькIуьрнавай вад гаф авай са-са ибара, а чIавуз заз Гиннессан ктаб акъудзавайбурув гъил-гъилемаз агакьаризни кIан хьанай. Амма, айгьана абуру “ина гьи слогди гьи гаф ишара ийизвайди я?” суал гайитIа, за вуч жаваб гун лагьана, кIевера гьатунин къурхулувал аваз, ракъурначир. Гуьгъуьнлай вичин “кьве хуьруькайни пуд кIунтIуникай” кхьенвай жавабда кьванни, чун хьтинбур гъавурда тваз, ам я алахъни авунвачир.

Лингвист, а месэла вилериз такурдай кьуна, гила чаз Гилийрин хуьруьн тIвар гьинай ва гьикI арадал атайди ятIа, адахъ гьихьтин мана аватIа, гьадан гъавурда тваз эгечIнава. Вичин кIвалах ада и рекье гилалди гьикI тухузвайтIа, гьа гьакI давамни хъувуна. Чи дерейра, тепейра ам къекъве­нач, анрал вил вегьенач. Вичин рикIиз кIа­ни амалдал акъвазна — мад гафарганар ахъайна. Гилалди чаз акурди тир хуьрерин тIварар арадал атай сирерихъ, тарих­дин герек тир делилрихъ, эвела чкадал фена, ахпа — архивра, музейра къекъвез. Гила, аквадай гьаларай, а крар амач. Я вун, масадан чIалара къекъвезва лагьана, айиб­дай кас авазни авач. Вучиз акI я? Вучиз лагьайтIа, гьахьтин алимри лезги элдин та­рих дегьнейра авачирдай, ам са акьван чIехи туширдай кьазва. Масабурун тарих лагьайтIа, абуруз зурба яз аквазва. Хабар кьаз кIанзава: “Я халкьар, а куь “марфар” жуванбурун никIерал мус къурай, бегьерар мус гъурай?».

Эгер чун, рикIе мурад аваз, маса миллетрин чIалара къекъвез хьайитIа, чаз лезги вири хуьрерин тIварарихъ галаз манадин рекьяй кьадай гафар гьикI хьайитIани анрай жагъида. Регьятдиз гьатна ам Куьреви Мансураз Гилийрин хуьр патални:

«… Иранвийрин чIалара “гил/гили” гаф “чеб” лагьай чIал я, абуру инсанри чеб (глина) хкудзавай чкадиз “гилистан” лугьуда. Гилийрин хуьруьн кьилихъ чепедин кIунтIар гала, къунши са хуьруьн патаривни ахьтин кIунтIар гвач»;

«… Гили гафунин мана чеб тирди чир хьуни лезгийри, “гьиниз физва” лагьайла, “Гилидал” жаваб гунин мана “чепедин чилел физва” келимадин мана тирди лугьудай мумкинвал гузва».

Са чкадал таржумачи “гьахъ” акъатзава: ихтилат физвай чепедин кIунтIарин патав, рикIивайни, маса хуьрер гвач. Чепедин кьвалариз (чи патарин инсанриз абур кьвалар яз чизва) килигна тIвар ганвай Чепелрин хуьр абурун патав ваъ, къвалав гва. Виликан Гилийрин хуьруьвай а кьвалар Дербентдивай Баку хьиз яргъа я. Мадни. Чидач, белки, грамматикадин къанунар дегиш хьана, зал абур гьеле агакьнавач жеди? ТахьайтIа, жеч эхир лезги чIалан стилистикадив михьиз кьан тийидай жуьре: “…чепедин чилел физва” лугьун. ИкI лугьуз заз садавайни, садрани ван атайди туш.

Кискис гуналди, туькIуьдач…

Жуван кхьинар акьалтIардалди, кIелза­вайбурун фикир Мансур Куьревидин, кваз такьуна таз тежедай кьве цIарцIел желб хъийиз кIанзава: “… гиливи Р. Керимханов Би­листандин тарих чпин хуьруьнвийрихъ галкIуриз, къуйсунвийривай къакъудиз вучиз алахънава? Адаз вучиз чпин къуншияр усал аквазва?”.

Авторди вичи-вичиз хкудзавай нетижаяр акурла, жув гьакI пагь атIана амукьзава. РикIелни, вучиз ятIани, лезгийрин “фитнеди кIвал чIурда” мисал къвезва. Аквадай гьаларай, рикIе туькьуьлвал амукьдай, нагьакьанвилелди ганвай и суалрив гвайди гужуналди кискис гунин везифа я. Хабар кьуниз акъат­зава: гьи чкадал ятIа къунши хуьруьнвияр за усал яз кьурди? Гьинал тиртIа яраб зун абурувай тарих къакъудиз алахънавайди? Зун вучиз “угърийрин” сиягьда­ тунвайди ятIа, кьил сакIани акъатзавач. Вични виридаз чир хьанвай, тарих къакъудиз алахъу­нар ийизвай тек са кас хьайила чахъ авайди…

Аламатдин крар мадни ава. Эхиримжи вахтара чи патара тIвар-ван акъатнавай тарихчиди, вичин сифтегьан фикир дегишарна, гила Гилиярни, гьа Къуйсунни Билис­тандин тарихдивай яргъа тирди малумарна. Идалай гуьгъуьниз, зун вучиз къуйсунвийривай тарих къакъудиз алахънава лугьуз, риторикадин суални эцигзава. Я стхаяр, авачир, гвачир шей хьайила, ам къакъуд­ гьикI ийидайди хьурай? Я гьа къуншияр за вучиз усал язни кьурай? Абур дамахдай итимар авачир, чпин кьилдин тарих авачир са хуьр туш кьван, лугьудайвал.

Маса хуьруькай кхьизвай касди гъиле кьунвай месэлайрай сифте кIанел кьван вичин кьил акъудун, ахпа амайбуруз акьулар гун герек я. Инсандин вичин кьил вичяй акъат­ тийидайла, кискис гуналди крар туькIуьн тийидайдан гъавурдани аваз кIан­да. Вични и кьве хуьруьн жемятдин арада виш йисаралди кьиле тухузвай ахьтин дуствални мукьвавал ава хьи, абурун гъавурда масад акьун, арадиз чарадавай гьахьиз хьун четинз акъваздай крар я. Къунши хуьрерин арада гьуьжетунар тек са стадионрал физвай акъажунра я арадал къвезвайди. Гьахьтин арайрайни жегьилри чпин кьил итимвал хвена акъудзава.

Гена вахтунда хьайиди…

Хайи Гилийрин хуьруькай, адан заз чидай тарихдин делилрикай кхьидай фикир, хиве кьан, зи гьич хиялрани авайди тушир. Та Мансур Куьревидин «Къуюстандал­ жа­гъун­ хъувур Билистан» макъала газетдиз акъатдалди. Гьа чIавалди заз чидай хьи: къуьл регъуьн — регъуьхбандин, самолет гьалун летчикдин хиве авайди. Ихьтин принципдал алайвиляй, жува кIватIнавай са кьадар документар, ктабар кIвале хуьз­вайтIани, хайи хуьруькай кхьидай фикир кьилиз гьич къвенни ийизвачир.

Авайвал лугьун, кьисметди гъиле къелем кьуниз мажбурунал зун гзаф рази я. Вучиз лагьайтIа, тапан ихтилатриз вахтунда жаваб гуз агакьайвиляй. Жувни жегьил хьиз туш, къе тахьайтIа, пака ийида лугьудайвал. Шукур хьуй Аллагьдиз, гена алимдиз Билистандикай хабар хьайиди­, адакай вичин фикирар ачухдиз кхьейди. КхьеначиртIа, чаз хабар жедачир, хабар тахьайла, за жаваб гьикI гудай? Жаваб гун тавурла, са чIавуз къеле-хуьр Билистан ктабра Гилияр яз ваъ, Къуйсун хьиз гьатун мумкин кар тир.

Зиди лап рикIивай я. Гьакъикъат патал ийизвай чи гьуьжетунрикай ачухдиз, чкани гьайиф татана, макъалаяр гунай “Лезги газетдиз” еке аферин къвезва. А гьуьжетунрин куьмекдалди са вахтунда гьакъикъат­ кIанзни-такIанз винел акъатдайдахъ зун кIе­велай агъунва. Амма тарихдин гуьгъуьна я зун хьтин, алимдин тIвар гвачир, я тIвар гваз, вичин далдамдин гъиляй масадан зуьр­недин ван текъведай ксар ваъ, халисан тарихчияр кIанда. Аквазва заз, вучиз ятIани, чи лезги алимриз аник кьил кутадай ашкъи авач. ГьакI хьана, за кхьей “ЦIай ягъай хуьр” макъала, суьгьуьрда туна туькIуьриз кIан хьайи чкайрални гъил алтад хъувуна, урусдалди акъатзавай СМИ-рив агакьарда. Белки, гьа чIавуз кьванни чаз “гьай” гудай кас жагъин.

Гьиссзава зи рикIи: и гъвечIи лезги хуьруьн далудихъ зурба агьвалатар гала…

Руслан  Керимханов,

Гилийрин хуьр