Дагъустандин марифат
Дагъустандин марифат — им,асиррилай асиррал атана, чкадал бинелу хьана, дуствилелди яшамиш жезвай 40-дав агакьна халкьарин виш йисарин яшайишда лигим хьанвай руьгьдинни ахлакьдин аманат я. Дагъустандин марифатди инсандивай халис инсандиз хас лайихлувилер, буржияр, намуслувал, къудратлувал, сабурлувал, викIегьвал, кьегьалвал, итимвал, яшдиз чIехи инсанриз гьуьрмет авун, хайибур ва мукьва-кьилияр кIан хьун, яр-дуствал хуьн истемишзава. Инсанди вичелай зайиф, начагъ, етим, тек ксарихъ, кьуьзуь инсанрихъ рикI кана, абурун къайгъударвал авуна кIанда. Инсан дуствилиз, гайи гафуниз вафалу хьана, дишегьлидив чIехи гьуьрметдивди эгечIна, руьгьдиз михьиди ва намуслуди хьана кIанда.
Дагъустандин халкьарихъ инсандикай халис инсан хьунин дережа алцумдай ва ам тайинардай чпин къайдаяр ава. Абуру саки гъвечIи чIавалай, гьар са инсанди вич битмишарна, руьгьдин чIехи дережайриз хкажун лазим тирди къалурзава. Бес гьар патахъай битмиш хьайи, марифатдин гьар са тереф мягькем тир инсан гьикI арадал гъида?
Дигмиш кас хьун патал эвелни-эвел беден, къуват, гьерекат-юзун, бедендин къудрат, руьгьдин дережа, винел патан акунар, буйдин шумалвал битмишарун герек я. Беден мягькем инсандихъ зегьметда, спортдин акъажунра агалкьунар жеда, адалай вични, масабурни хуьз, уьмуьрдин гьихьтин хьайитIани четинвилериз дурум гуз, гьамиша, халкьди вичи лугьудайвал, “викIегь, чан алай”, уьмуьрдал рикI алай кас жез алакьда.
Дагъустандин марифатди тагькимарзава хьи, инсанди кьил вичин агалкьунрив квадариз туна виже къведач. Зайифбурун, кьуьзуьбурун, яшлубурун, дешегьлийрин, аялрин вилик мацIахайвилер авун, такабурлу хьун кутугнавач. Жувалай къуватдиз, къудратдиз зайиф касдихъ галаз акъажунар авуна виже къведач. Ахьтин амалар халкьди негь ийида. Жувакай халис инсан авун патал инсандиз акьул герек я. “Инсан бармакдалди ваъ, акьулдалди къиметлу я”, “Багьа хъицикьдикай бармак цваналди акьуллу жедач”, “Акьулди инсандин вилер ахъайда”, “Ахмакьда девлетдихъ ялда, акьуллуда — чирвилер къачунихъ”, “Акьул яшдилай ваъ, кьилелай аслу я”, “Акьул маса къачуз жедай затI туш”, “КIел тавурдан акьул цан цун тавур ник я”, “Аял чIавалай чирвилер къачун къванцел нехишар атIуз чир хьун хьтин кар я”, — лугьуда дагъустанвийри.
Акьуллу, чирвилер авай савадлу инсан хьун патал халкьди ихьтин меслятар къалурзава: “Вахт гьакI гьавая пучмир, къелем гъиле яхъ”, “Япариз ван хьайиди хуьх; вахт къведа — ам ваз герек жеда”, “Сивяй гаф жакьвана акъуд”, “Илим виридалайни чIехи хазина я: ам вавай садавайни къакъудиз жедач, кудач, китIидач, квахьдач — ам гьамиша вав гваз жеда”, “Къуватлуди са инсандал гъалиб жеда, акьуллуди — агъзурдал”, “Алим хьун регьят я, инсан хьун — четин”.
Акьулди инсандиз гьар жуьре шейэрикай, инсанрикай, алатрикай, гьайванрикай ва мукьвал, яргъал халкьарикай, уьлквейрикай чирвилер къачуз куьмекзава. Гьавиляй мектебра, техникумра, вузра гузвай сад-кьве предметрай ваъ, саки вири тарсарай хъсан, акьалтIай дурумлу чирвилер къачуна кIанда. Хъсандиз кIелуни, рикIивай чирвилер къачуни инсандиз дерин акьул ва гегьенш малуматар гуда. Кар гъиле кьуна, кьилиз акъудун патал инсандиз жуьрэтлувални герек я. Жуьрэтлувилин ерияр ибур я: итимвал ва викIегьвал, кьегьалвал ва къагьриманвал, кардив рикI гваз эгечIун, ам кьилиз акъудиз алакьун, четинвилериз таб гуз хьун. И ерияр инсандиз гьакI вич вири патарихъай бегьем инсан хьун паталдини герек я. И ерияр авачир инсандиз дагъвийри гьуьрмет ийидач, ам са артух кваз кьадач.
Амма инсандин кьилин чешме адан марифатдин къамат — им инсандин винел патан акунар, къилихар я. Инсанвилин къамат квадарайтIа, инсанди вич марифатдалдини, вичин акунралдини кIвачерик вегьеда. Идаз инсансузвал лугьуда. Марифатлу къамат хьун — им инсанди вич инсанрин арада тербиялу, савадлу инсан хьунин чешмейрин гъавурда дуьз акьун лагьай чIал я. Дагъустандин халкьари инсандин лайихлувилериз къимет гудай ва адан марифатдин къамат кьацIурзавай, ам агъуз авудзавай кимивилер негь ийида.
Дагъустандин марифат — им са шумуд виш йисара камаллу инсанри, чи ата, улу-бубайри арадал гъанвай, чи халкьариз, вири несилриз веси авунвай руьгьдин тербиядин хазина я. Дагъустандин халкьарин марифатди инсандин лайихлувал квекай ибарат ятIа къалурзава.
Инсандин сифтени-сифте лайихлувал адан акьул я. Инсандин акьул хъел атуни, гъалаба акатуни зайифарзава. ГьакI яз хьайила, халкьди лугьудайвал, аял кьепIина амаз, дана епина амаз вердишарна кIанда.
Инсандин кьвед лагьай лайихлувал адан дуствал я. Ам пехилвили агъузарзава.
Инсандин пуд лагьай лайихлувал адан намус, гъейрат я. Абур нефсинин къативили квадарзава.
Инсандин кьуд лагьай лайихлувал адан хъсан тербия я. Амма адаз ахмакь ксар авай чкади таъсирда.
Инсандин вад лагьай лайихлувал адан бахт я. Ам жуваз масадан ниятар чIехиз акуни барбатIда.
Халис инсанди вич датIана лайихлувилерихъ ялда ва кимивилерихъ галаз женг чIугвада.
Шайдабег Мирзоев,
РСФСР-дин халкьдин марифатдин отличник,
РД-дин ДГПУ-дин профессор
