Алемдин агъавал ийиз кIанзавай империалистри, къенепатан хаинрин иштираквални аваз, 1991-йисуз дуьньяда ислягьвал, меслятвал, къайда хуьзвай, дявейрик кьил кутазвайбуруз тIуб юзурзавай, абур чкадал ацукьарзавай зурба ва машгьур уьлкве — Советрин Союз — чукIу­рай­ла, майдандиз къанлу, пис мурадар рикIера авай инсафсузар, инсаниятдин душманар, инсанвилин ерияр квадарнавай вагьшияр, террористар, экстремистар акъатна. Гьайиф­ хьи, абур Дагъларин уьлкведивни агакьна. Гзаф миллетар стхавилелди яшамиш жезвай республика къалабулухдик кутуна. Веледар диде-бубайриз, стхаяр стхайриз акси акъвазарна. Терроризмдин тахсиркарвилериз рехъ ачухна. Вишералди жегьил гадаярни рушар терроризмдинни экстремизмдин идеологиядин, ИГИЛ-дин (Россияда къадагъа авунвай) тешкилатдин таъсирдик акатна. Абур дяведин цIаяра тунвай Иракдиз, Сириядиз финиз ва чпи чеб пучардай, аялар галай дишегьлияр дустагъриз-лагерриз аватдай чкадал гъана. Гьа и татугай гьалар бинедиз къачуна, писатель  Нариман  Ибрагьимова “Тапаррин къармахра” роман кхьенва. Ам и йикъара РД-дин милли сиясатдин ва диндин крарин рекьяй министерстводин къаюмвилик кваз грантрин конкурсдин гъалибчидин такьатрихъ акъуднава. И нумрада чна романдай са чIук гузва.

«Лезги газет»

___________________________________________________________________

Азора суса зенг авур йикъалай Зариятан йикъан кьарай, йифен ахвар квахьна. КIвализ полицейскияр атай­ла, гьар са пипIе къекъвейла, са шумудра “Куь хва Айвудин гьинава?” лагьана, хабар­ кьурла, Зарията кьатIа­най: хва свасни га­лаз Бак­удиз фин (катун) кьисасчийрихъ галаз ала­къалу туш. Ина маса кар ава. Вуч? Дишегьлиди веревирд ийизвай. Яраб къа­чагъ­валзаватIа? Инсан кьенва­тIа? Анаша маса гуз­ватIа? Амма хва бандитрихъ, террористрихъ галаз хьунин фикир ада вичив га­тIу­мар­завачир. Суса чеб Айвудина чинеба, тапарарна, яргъалди ксудай дарман гана, Сириядиз тухванвайдакай, чеб Алеппо лугьу­дай ше­гьерда авайдакай ихтилат авурла, Зариятан кьил элкъвена. РикIиз пис хьана. Ам яргъалди, телефондин трубка гъиле аваз, суст хьана, бейнида са гаф тикрариз: Сирия, Си-ри-я-я…

Хабардин сифте зуз, гум алатайла, ам ацукь хьайи чкадилай къарагъна, инихъ-анихъ килигна ва ада садлагьана гьарайна:- Я Аллагь, вуж я зи хва рекьелай алудайди?! Вуж я адан кьил какадарайди?! Вуна абурун дуван аку ман! И дуьньядилай терг ая ахьтин алчахар!

Зариятан гьарайдал руш Адиля акъатна.

— Я де-е, вуч хьанва?

— Амач, амач зи хва, ви стха,- Зарията руш вичин хурудиз чIугуна ва ам, ван ацалтна, шехьна.

— Де, я де-е, вун никай рахазва е-е?

— Акъатна гъиляй, фена цаварал, хквен тийидай чкадиз. Зи хва, зи Айвудин.

— Цавар вучтинбур я, де-е? Ам Бакуда авайди…

— Бакуда-а-а. Сирияда ава ви стха, Сирияда, свас, зи хтулни.

— Вуч?

— Эхь, чан руш, гьа чи хци чун вири алдат­мишна. Свасни алцурарна. Ви стхадин амалрикай малум хьайила, свас, Бакуда амаз, аял­ни гваз катна, амма ви стхади абур жа­гъур­ хъу­вуна. Ингье гила суса тIалабзава, чеб а ха­рапIадай ахкъуддай са рехъ жагъура лу­гьуз.­

— Ам кими хьанвани, дяве авай чкадиз физ? Адалай алакь гьикI авуна?

— Ада чун алцурарна, аялар хьиз. Да­тIа­на чакай тапарарна, вич милайимдиз къалуриз. Ягьсуз-з, — мад шелдин ван винел акъатна.

— Шехьмир, чан де-е, шехьмир. Белки…

— Белки? Вуч белки? Амач чахъ Айвудин­. Куьтягь хьана, цIрана, ракь акур чинер хьиз. Зи секин хва. Ислягь хва. ТIветIни текьей хва. Гила террористрин жергейра ава. Я Ал­лагь, Вуна хуьх ам вири къаза-балайрикай, алчах инсанрикай. Адан кьил-кьилел хкваш. Ам чи патав хкведайвал ая. Бала чан, тIа­лаб­зава, дахдиз гьеле лугьумир. Садра зун ча­кай катнавай хцихъ галаз рахаз жедатIа килигин.

— Адан телефонди фадлай жаваб гузвайди туш.

— Азоради адав зенг ийиз тадалда.

Кьве йикъалай, гьакъикъатдани, зенг авуна ва ихтилат мад тапаррилай гатIунна.

— Диде, на са фикирни ийимир. Чун ина хъсанзава.

Хцин сес атайла, Зарият гъуьргъуь хьана­, гьа са вахтунда ажугъ, гьайифвал, дарихвал­ни винел акъатна:- Я хва, хва-а, на вуч уна эхир? Чаз хабар авачиз, чал алукь тавуна, вун гьи жегьеннемдиз фена? Ваз ина вуч ки­миз­вай, аниз катиз? Чинеба, вири алдат­мишна­.

— Диде чан, гъил къачу, гьакI хьана ман. Амма инаг жегьеннем туш, пак чка я. Ина чи гзаф стхаяр ава. Халис мусурманар. Чна Ал­лагьдиз хуш жедай кар ийизва.

— Инсанар кьин хуш жедай кар я ман? Я хва, вун акьуллу бала тир эхир. На нивай ван хьайи махар ахъайзава? На вунни, ви хизанни, чунни хаталувилик кутунва. Вуч патал? Фад-фад кат хъия анай. Хъша, зи хва, хъша. За гьеле дахдиз лагьанвайди туш. Чир хьайитIа, ам аниз къведайди я.

— Ваъ, ваъ, лугьумир адаз. Иниз атун ерли герек авайди туш. Чун ина амукьдайди я.

— Хва, ахмакь жемир. Яб акала дидедихъ, хъша а дяве авай чкадай. За вун икьван йисара гьаниз фин патал хвенайни? Вун мус, мус бандитрин геле гьатна?

— АкI лугьумир, абур бандитар туш.

— Вужар я бес? Террористар яни? Бое­викар яни? Ислягь инсанар рекьизвай къанлуяр…

— Астафируллагь, астафируллагь,- тикрарна Айвудина, — ахьтин аси гафар рахамир, диде чан. ТахьайтIа…

— Авурдал бес тахьана, на гьелягьарни кьазвани, я хва?  Захъ яб акала, кьуд патаз вил вегь, я хва, фагьум ая. Ана куь кар авайди туш. Тадиз хъша иниз. БарбатIмир жегьил уьмуьр.

— Вири хъсан жеда, диде. Гьич тахьайтIа, чун женнетэгьлияр жеда. Гьана чун туьшни жеда.

— Вуч? Вун гьакьван ахмакь хьанвани, я хва? Вун аниз акъатайдалай кьулухъ же­гьеннемдин цIа ава эхир. Ван къвезвани, жегьеннемдин цIа кузва вун. Женнетар вучтинбур я?

Айвудина трубка хкудна.

— Хва, я хва! — гьарайна Зарията. Амма те­­лефон киснавай. Дишегьлидиз амукьайди шехьун я. Адан рикIел базарда гьалтай таниш дишегьлиди ахъаяй ихтилат хтана.

Медицинадин колледжда кIелзавай, художественный самодеятельностда иштиракзавай манидар, диндихъ галаз ерли алакъа авачир рушакай садлагьана хиджаб алукIза­вайди хьана. Гьич кьилелни алукI тийизвайдакай. Ам кIвалинбурун чIалайни акъатна. Кьил чIур хьанватIа лагьана, духтуррин патав тухвана. Ваъ, сагъ я. Са юкъуз ам кIвализ хтанач, квахьна. Санал кIелзавай рушаривай чир хьайивал, адахъ кIани гада авай. Рушан кьил-кьилелай алуднавайдини гьам тир кьван. Бубади, фена, хкана руш. КьетIиви­лелди лагьана: “Гададихъ галаз са алакъани хъжедач. КIелиз фида, кIвализ хкведа”. Хиве кьунатIани, руш мад гададин патав хъфена. Мад хкана, агалнавай кIвале туна. Гьа идакайни файда хьанач. КIвалин­буруз адакай цаз хьана. Мукьвал-мукьвал къал-макъалра гьатна хизан. Эхир са юкъуз руша дидедал рикI атIудай гафар гьалчна: “Куьн кафирар я. Чир хьухь, зун куь и дустагъдай акъудиз чи “стхаяр” къведа ва абуру куь виридан кьилер атIуда. Ван къвезвани? Рекьида куьн, душманар”.

Бубади талукь органриз руш авай­ гьал­дикай хабарна, ам вахтуналди хьайи­тIани, жавабдарвилиз чIугун истемишна. “Чавай са тахсирни квачирди кьуна, дустагъда тваз жедач. Ам чна гуьзчивилик кутада” лагьана.

Кутаз алакьнач. Диде-бубадин фикиррикай аян хьайиди хьиз, руш айвандикай къуншидин айвандик фена, гьанай катна ва вич муьтIуьгъарнавай гададихъ галаз Сириядиз фена. Дидени буба дердини кьуна ава. Рушакай са хабарни авач. Кьенани, амани.

“КьенайтIа, хъсан тир. Гьа ина амаз, жуван хивез къан къачунайтIа, хъсан тир” лу­гьузвалда дидеди.

Маса мусибатдин гьакъикъатдихъ За­рията Дагъустандин телеканалдай яб акалнай. Ана дидеди, диндин тапан вяз гвайбур себеб яз, вич авай са хцикай гьикI магьрум хьанатIа ихтилатнай. Масадбуруз тарс хьун, диде-бубаяр чпин веледрин къайгъуда хьун патал.

Я Аллагь, им гьихьтин девир алукьнава, веледар диде-бубадин чIалай акъатнавай, чинебан уьмуьр кьиле тухузвай, чIе­хибур кваз такьазвай, са нин ятIани лагълагърихъ яб акализ, тахсиркарвилиз кьил язавай, гьукумдин органриз акси экъечIза­вай, инсанвилин ерийриз, дережайриз кIур гузвай. Масадбурун аялрин нагьакьан крарикай ван-сес хьайи­ла, гьасятда тахсир ди­де-бубадик кутада, дуьз тербия ганач, гуьзчивалнач, чеб чпин ихтиярда туна, данаяр хьиз, кIани патахъ ахъайна лугьуз. Чарадан дерт дерт хьизни аквадач. Кьилел атай мусибатни кваз кьа­дач­. Вични гьахьтин чкадал­ къведайдакай, жуван веледдикай алчах, нагьакьан крарин иеси жедайдакай фи­кирни ийидач. Гьарда вичин хва, руш малаикдай кьада. Ахпа, лаш вичихъ­ галукьайла, веледрин аламатар дуьздал акъатайла, гьарайда, вири дуьньядик тахсир кутада.

Агь, уьмуьр, уьмуьр. Вуч четин, муракаб я вун? Гагь, рагъ хьиз, хъуьреда. Вири алем ваз багъишнавай хьиз жеда. Гагь, йиф хьиз, чIулав жеда. РикI менгенада гьатда. На лугьуди, дагьардиз аватнава, анай экъечI­дай са мумкинвални амач. Я вун ри­кIел алай, ваз куьмекдиз къведай касни авач. Гьакьван дарвиле гьатда. Ихьтин зулумрин, мусибатрин шагьид жезвай дидеди вуч ­авурай? Адан рикIиз теселли ни ва гьикI гурай?

Зарията фикирзавай, азаб къачузвай, аялар гьикI къутармишдатIа лугьуз, планар язавай…

Диде. Къуръанда дидедин кIвачерин кIа­ник  жен­нет ква лагьана кхьенва. Дидедин баладикай игитни, шаирни, алимни, лежберни жезва. Гьар дидеди вичин веледдин къени крарал, зегьметда, уьмуьрда къазанмиш­завай агалкьунрал шадвалзава, дамахзава. Адакай жемиятдиз менфятлу, лайихлу инсан хьун патал дуьаяр ийизва. Адаз вичин ри­кIин, гьевесдин вири чимивал, кIани­вал, къу­ват гузва. Бес вучиз ихьтин тербия агакьзавай балайрикай тапархъанар, тахсиркарар, террористар, къанлуяр жезва? Ахьтинбурун дидейри вуч авурай? Балайриз авай кIани­вал ажугъдиз, лянетдиз, къаргъишдиз элкъвезвай дидейрин кана, кармаш жезвай рикIикай ни хабар кьурай? Абуруз мусибатдин гьиссерикай азад жез ни куьмекрай?

Са дидедини вичин хва, руш пис, чIуру крарин иеси жеда лагьана фикирзавайди туш. Ада вичин рикIин кIусариз бицIи чIавалай некни, рикIни, чанни гузва, туьмерни ийизва, начагъ  макъамда, ахвар тийиз, йиферни адан кьилихъ акъудзава, рикIе мурад аваз, баладикай вирида кьарувалдай, дамахдай инсан, адакай хизандиз даях же­да лагьана хияларзава. Амма и гуьзел мурадар руьхъведиз эл­къвей дидедин гьал гьихьтинди хьурай? Ам вичи вич дустагъда туниз мажбур жезва. Инсанрин вилик гьи чин алаз эхкъечIда? Абуруз ачухдиз килигдай вилер гьинай гъида? Хва, руш къанлуйрин, жемиятдиз, са тахсирни квачир инсанриз писвал пайзавай террористрин жергейра гьатнавайла. Виридалайни дидедин дерт заланди жезва. “Вучиз, вучиз?!” лугьудай су­алди дидедин рикI тIекв-тIеквзава. Адан мецелай, вичизни хабар авачиз, гьайифдин, мусибатдин гафар алатзава: “Вун гьа руфу­на амаз, кьепIина амаз цаварал хъфенай­тIа, квяй тир. Къе зун ихьтин зулуматдин, ниф­ретдин, беябурчивилин гьа­къикъатдин иеси жедачир”.

Ихьтин русвагьвилин “гуьлле” вичихъ га­лукьнавай дидедин рикI авагъардайди, ажугъ элекьардайди, секинардайди вуж хьурай? Авач ахьтин суьгьуьрчи.

Зариятаз вуч ийидатIа, низ гьарайдатIа чизвачир. Ада вич ивидин гъал атIанвайда хьиз гьиссзавай. На лугьуди, ам патал я ­дуьнья, я уьмуьр, я чан алайвал амач. РикI къван­циз элкъвенва. Беденди нефес къачузмач. Бейни кардикай хкатнава. Дерт акьван заланди я хьи, вилерай накъварни хквезмач. Йикъар гьикI акъатзаватIани аквазвачир. РикIе авайди са тIал тир. Руша дидедиз гужуналди, бицIеказ хьиз, тIуьн гузвай. Айвудинахъ галаз мад рахаз, ам чIалал гъиз тахьай дидедин тIал мадни къати жезвай.

— Я хва-а, хва, — лугьуз рахадай ам вич-вичихъ галаз, — куьн гьахьтин дяведин цIай куькIвенвай чкада авайла, заз секинвал, рикIин регьятвал амайди яни? Фад, фад кат хъия а жегьеннемдай.

Эхиримжи сеферда рахадайла, дидеди лагьанай: “Куьн ана къурбандриз элкъведа хьи. Я чан хва, вун ана женнетдикай рахазва, ваз чизвачни, зун ина, багъри чилел жегьеннемдин цIа кузва. Ахмакь жемир. Аллагьдин хатурдай хьайитIани, хъша. Хизан цIвал-цIвал ийимир”.

Айвудина трубка хкуднай, дидедин гафарихъ ябни акал хъувуначир.

Аламатдин кар ам я хьи, саки вири инсанриз маса хизандин ва я касдин кьилел атай татугай дуьшуьш, адахъ галукьай лаш ва я нубатсуз гуьлле вичел текъведайди, чпихъ галукь тийидайди хьиз, чеб ахьтин бахтикъара краривай лап яргъа авайди хьиз жеда. Уьлкведиз ва дуьньядиз чкIай террористрихъ галазни туьш тежедайдахъ, терактарни таквадайдахъ, чпин веледар дуьз рекьелай алат тийидайдахъ инанмишвалда. Амма гьа ихьтин зулуматдин шагьидар хьайи­ла, кIвачерик квай чилни хкатда, ажугъди бейнини элкъуьрда, вири мукьвабурни, къуншиярни, полицейскиярни, уьлкведин кьиле авайбурни душманрай аквада. Кьуд пата­хъай якъин крарикай ванер къвезвайтIани, садани вичин малаик, кьегьал, гуьзел руш къариблух уьлкведиз акъатда, ана жаллатIрин жергейрик экечIда, герек авачир адалатсуз дяведин залукар жеда лагьана фикирдачир. Гьа им диде-буба патал еке мусибат я. Хаталувилик акатнавай балайриз я куьмек гуз, я абур къутармишдай улам чир тахьун, я къурумсахри алдатмишнавай хва кьиле тунвай тапан, нагьахъ, имансуз, инсафсуз ниятрикай, фикиррикай азаддай мумкинвиликай магьрум хьун. Им садавайни, я са куьнивайни кьезилариз, алудиз тежедай, рикI регъведай дерт тир.

Зарият таквадай цIа кузвай. РикIин тIал алуд тежедай азарди кьунвай. Ачух алемдиз килиг тежедай зумулда гьатнавай. Вуч ийидатIа, балайриз гьикI куьмек гудатIа чир тахьуни дишегьлидин беден цIурурзавай, ам гьелекзавай. Низ лугьуда? Нивай куьмек тIалабда? Хва душманрин юкьва гьатнава. Гьукуматдиз акси рекье ава. ЖаллатIрин тай хьанва. Ихьтин чIавуз ваз ни куьмекда эхир? Булутрин еке дагъ хьтин дерт кIула гьатай дишегьлидиз лап пис хьана.

Нариман Ибрагьимов