И мукьвара Ахцегь телестудияда лезги чIал хуьнин, и карда важиблу серенжемрикай сад тир лезги изданияр ( “Лезги газет”, “ЦIийи дуьнья”, “Самур”, “Кард” журналар…) кхьинин месэладиз талукьарна, “Элкъвей столдихъ” суьгьбет кьиле фена. Мярекатда райондин общественный палатадин председатель Али Исмаилова, РФ-дин журналистринни писателрин союзрин член, РД-дин культурадин лайихлу работник Абдулрашид Рашидова, школайра лезги чIалан ва литературадин тарсар гунин рекьяй РУО-дин пешекар Сейфедин Гуьлметова ва “ЦIийи дуьнья” газетдин редактор, РД-дин культурадин лайихлу работник Дашдемир Шерифалиева иштиракна.
Суьгьбет Ахцегь телевиденидин (АТВ) редактор Таира Муспагьовади ачухна ва кьилени тухвана. Агъадихъ а суьгьбетдин иштиракчийрин фикирар куьрелди куь вилик гъизва.
Али Исмаилов:
— Дидеди баладиз “заз мама лагь, чан” лугьуз, аялрин бахчайра мярекатарни къугъунар урус чIалал тухуз, шегьерра яшамиш жезвай чи багърийрин рикIелай дидед чIал алатиз, “куьз герек я заз “ЦIийи дуьнья”, “Лезги газет”, герек малуматар телевизордай жагъизва» лугьудай ксар акурла, хиве кьан, жуваз регъуь жеда. Дидед чIалаз гьуьрмет тийизвайбурувай, жуван чIалал акъатзавай газет-журнал кхьиникай кьил къакъудзавайбурувай, якъин, хайи диде-бубадиз, халкьдизни лазим къайдада гьуьрметиз жедач. Ахьтин кас ватанперес туш. Нагагь чна чи девирда аялриз дидед чIал чир тийиз, ам зайифарайтIа, несилри чаз и кар багъишдач. Гьавиляй и азардин вилик пад кьадай тади серенжемар кьабулна кIанзава.
Абдулрашид Рашидов:
— Лезги чIал дуьньяда лап къадим ва девлетлу чIаларикай сад я. Чи баркаллу бубайри тарихдин агъзур йисарин къене гьар жуьре чапхунчийрихъ галаз дявейрин шартIара милли чIал, меденият хвена, чав агакьарна. Къе чпи-чеб лезгияр яз гьисабзавай парабуруз дидед чIалал рахаз, кIелиз-кхьиз чизвач. Къе чIал зайиф хьунин тахсиркарар чун я: лезги мярекатра чун урусдал рахазва; школайра лезги тарсар тIимил я ва гьабурни са тIвар паталди тухузва; дидед чIалал кхьизвай газетарни ктабар кIелзавач ва икI мад. Тажубдин кар я, бязибуру дидед чIалал рахун гьатта савадсузвилин, меденисузвилин лишан яз гьисабзава. Урус чIал къе “телемультикрайни” аялриз чир жезва, дидед чIал я квахьзавайди. Лезги чил, халкь, чIал — ибур сад-садахъ галаз сих алакъада авай гафар-фикирар чаз багьа хьун ва абур хуьн герек я. Лезги газет, журнал кхьин ва кIелун абур хуьнин гужлу алатрикай я. Гьавиляй за вири лезгийриз лезги изданияр кхьин, кIелун теклифзава. Гьар са хизанда абур аялрин вилера акьаз хьайила, кIел тавуртIани, чеб лезгияр тирди, лезги чIалал газет-журнал, ктаб авайди аквада…
Сейфедин Гуьлметов:
— Аял кьепIинамаз, дана епинамаз вердишарна кIанда. Виликрай дидеди аялдиз лай-лаяр ядай, бадеди ва чIехи бубади махарни хкетар ахъайдай. Гила “культурный мамайри” балайриз хурун нек хгузмач. Лезги чIал бегенмиш тахьана, абуруз гьатта къецепатан уьлквейрин чIаларни хъсандиз чизва. Нетижада школадиз аялар дидед чIал саки чин тийиз, яни гьазур тушиз къвезва. Анани сифтегьан классра гьафтеда дидед чIалан 2-3 сятда дуьздаказ я кIелиз, я кхьиз чириз жедач. Ажеб я, хъсан муаллим хьана, ам литературадин чIалал рахаз, аялдиз дидед чIалан дад чириз хьайитIа. Иллаки Ахцегь нугъатдин аялриз лезги литературадин чIал, къецепатан уьлквейрин чIал хьиз, четиндиз чир жезва. ЧIехи классра мадни чIехи четинвилерал расалмиш жезва: пешекар муаллимар кьит я; учебникар, методлитература, аквадай пособияр авач. Школадин администрация лезги чIаланни литературадин тарсариз кьвед лагьай дережадинбуруз хьиз килигиз, абур гьа рекьин пешекарар тушир муаллимрив вугузва. ГьакIани тIимил авай лезги тарсар ЕГЭ-диз гьазурвал аквазвай вахтуниз элкъуьрзава ва икI мад. ИкI дидед чIал, хайи халкь, ватан кIанариз жедани?!
Дашдемир Шерифалиев:
— ЧIал квахьун — им халкь квахьун хьтин бедбахтвал я. Гьелбетда, мукьва девирра лезги чIал квахьдач. Амма адаз гьуьрмет тавуни (бязибуруз дидед чIалал рахаз регъуь я, ишлемиш тийизвайвиляй адал рикIевай фикир ачухариз жезвач…), къариблухдиз акъатнавай парабурун рикIелай ам алатуни ва ихьтин вижесуз маса лишанрини чIал зайифарзава. И месэлади хайи чIалан ва халкьдин къадир авай вирибурук къурху кутазва.
Эхирдай халкьдиз эвериз кIанзава: гьуьрметлубур, чIал хуьнин бине хизан я. КIвале, лезгийрин арада дидед чIалал рахух, лезги газет, ктаб къачу, кIела! Идакди куьне чи халкь, адан къадим тарих ва культура хуьзва.
Дашдемир Шерифалиев
