(Эвел — 37,38,41-нумрайра)
Шегьердин эцигунардай управлениди, агьалийриз яшайишдин кIвалер, школаяр эцигунин кар явашарна, шегьердин ва районрин регьбервал гудай къуллугърал алайбуруз государстводин такьатрихъ хсуси чIехи дачаяр эцигзавай. Недай-хъвадай шейэрин ва кьезил промышленностдин карханайри чIехи къуллугъчияр чпи гьазурзавай продукциядалди пулсуз таъминарзавай. Гьар сувариз, хайи йикъар тебрикуниз карханайрин, алишверишдин базайрин, майишатдин регьберри “гьакимриз” премияр, багьа савкьатар гун адетдиз элкъуьрнавай, абур рекьяй акъуддай маса лайихсуз крар ийизвай. И “адет” уьлкведа акьван гегьенш хьанвай хьи, партиядин ЦК-дин Политбюроди ихьтин савкьатар, премияр гун ва къачун къадагъа ийизвай махсус къарар кьабулнай. Документда къейднавай хьи, майишатдин регьбервал гудайбурувай кьабулзавай савкьатар ришвет я. Абуру партийный ва советрин къуллугъчияр аслувилик кутазва, ибурулайни мад критика ийиз, гъалатIар къалуриз, истемишиз, жавабдарвилиз чIугваз алакь хъийидач.
Эхирки квелди куьтягь хьанай “Ленинградское дело” ва “Скорпионар” операция? Яргъалди кьиле фейи суд-дувандалди. Тарашчияр гуьлледиз акъудунин (1947-йисуз къуватдай вегьей) жаза мад кардик кухтуналди. Тахсиркарар гзаф йисара дустагъунин жазайралди. Виликан са жерге “гьакимар” гуьлледиз акъудуналди, абурун жергеда аваз Сталина гьакъикъатдани ихтибар ийиз хьайи ЦК-дин виликан секретарь Алексей Кузнецовни. 15 кас регьбервал гузвай чIехи къуллугъчияр партиядай акъудна, 300 кас, гьа жергедай яз прокуратурадин, суддин, милициядин къуллугъчияр дустагъда ацукьарна. Милициядин, прокуратурадин жергеяр ва маса къуллугъар гегьеншдиз михьи авуна. Ибур коррупциядихъ галаз кIевелай женг чIугвазвай йисар тир. Садазни инсафзавачир.
Дяведилай гуьгъуьнин йисара гъуьр, шекер, чехирар, парчаяр кьит тир ва и шейэр государстводин планрин сергьятра аваз гьахълудаказ регионриз пайзавай вахтунда “Росглавхлеб”, “Главвино” ва маса ведомствойрин кьиле авайбуру, карханайрин директоррихъ галаз гаф-чIал садна, цIуд миллионралди халкьдин пулар тарашна. Са йисни зуралай абур кьуна. Тахсиркаррин вири эменни государстводиз вахчуна, башчийриз 25 йисан крар атIана.
Ришветчи чиновник кьурла, адан са тахсирни квачир мукьва-кьилиярни жазаламишзавай. Виридаз кичIезвай. Коррупцияни амукьнач.
Сталин кечмиш хьайила, тахтуниз атай Н.С. Хрущева “культ личности”, “репрессияр” дуьздал акъудиз, “гьахъсуз ацукьарнавайбур” азадиз эгечIна. Гьахъ я, кьурайдахъ галаз цIидини куда лугьудайвал, са тахсирни квачиз ацукьарайбурни хьанай. Вахтар гьахьтинбур тир. Гъалибвилелди куьтягь хьайи дяведи гьакIани зайифарнавай Советрин уьлкве коррупциядини чуьнуьхунри, сифте нубатда гьукум гъиле авайбурун нефсини, гелкъуьн авачир сал-бустан чIуру хъчари бегьерсуз ийидай хьиз, еке хаталувилик кутунвай. ЧIуру хъач тергдай гербицидар герек атана. Амма дарманар туьнт ва кьадардилай гзаф хьуникди майвайризни тайин тир зарар ганай.
Коррупция, дугъриданни, чIуру хъач хьиз я: накьвадик дувулдин са хьирхьам кумукьайтIани, ам мад эхкъечIда.
Лугьун герек я: Хрущеван реформайри уьлкве виликди финиз куьмекна. Вучиз лагьайтIа, вилик финин мягькем бине гьазур тир. Амма адан реформаяр куьтягь тежедайбур хьанай. Абур кьиле тухузвайбурни Хрущев Украинадин компартиядин регьбер тирла, адан гьилик кIвалахай ва гила, меркездиз ялна, чIехи къуллугърал эцигнавай “вафалу ярар-дустар, чирхчирар”, асул гьисабдай украинвияр тир. Чебни — хсуси къулайвилер, жуван хийир государстводин итижрилай вилик эцигзавайбур. Кириленко, Подгорный, Кириченко, Брежнев ва гзаф масабур. Хрущева партийный ва советрин къуллугъчийриз артуханвилер ва кьезилвилер гун арадал хкана. Вири уьлкведа “припискаяр”, яни гьасил тавунвай продукция гьасилна лугьузвай гьахъ-гьисабар гегьенш хьана. “Припискайралди” туькIуьрзавай “агалкьунрай” къуллугъдин рекьяй виниз хкажзавайди, орденар, гьатта Социализмдин Зегьметдин Игит лагьай тIвар гузвайди халкьдиз сир яз амачир. Гьелбетда, ибур ришветар, хала-хатурвал, мукьва-кьиливал авачиз жезвай крар тушир.
Гьа са вахтунда хуьрерин агьалийривай чпин хсусиятда мал-къара хуьз жезмачир. Коррупцияди кьил хкаж хъувуна. 1961-йисалай башламишна, государстводин ва обществодин девлетар тарашунай, ришветар къачунай гьар йисуз цIийи-цIийи “рекордар” эцигзавай. 1956-йисав гекъигайла, 1964-йисуз къуллугърал алайбуру авур тарашунрин тахсиркарвилер 62 процентдин артух хьанай.
Гьакъикъатдани, Хрущева тарашунрихъ галаз гегьеншдиз женг чIугвазвай, законар кIевибур кьабулзавай, амма коррупциядин эхир аквазвачир. Вучиз лагьайтIа, адан дувулар дерин къатарив агакьнавай ва уьлкведин регьбердин авторитет агъуз аватнавай, Хрущевакай хъуьруьнрин, хци къаравилийрин кьилин игит хьанвай.
Хуьруьн зегьметчидин усадьбада авай гьар са тарцелайни налог къачуз, и мублагь уьлкведа недай са кьас факай дарвал хьайи ва агъзурралди тахсиркарар лагеррай азад хъувур Хрущеван девирда агьалийрин патай государстводиз ихтибар авун лап агъуз аватнай. Иллаки забастовкадиз къарагъай Новочеркасскдин фялейрин аксина уьлкведин регьбердин буйругъдалди танкар акъвазарнай.
Гьахъ я, забастовкадин иштиракчийрик футфа кутазвайбур лагеррай азаднавай тахсиркарар, уголовникар, бинедилай советрин гьукум, санлай чи уьлкве такIанбур тир. Амма чпин хизанрин, аялрин четин уьмуьр хъсанарун патал гьахълу тIалабунар ва ахпа истемишунар гваз экъечIай зегьметчийриз гуьлле гун?! Абурувай мад эхиз хъжезмачир. Са къулайвални авачир баракра яшамиш жезвай, тухдалди недай фу бес тежезвай фялейриз аквазвай хьи, чуьнуьхунарзавай партийный, советрин, майишатдин, алишверишдин гьакимри асайишвилелди девран гьалзава.
РикIел хкин, дяведилай гуьгъуьнин йисара, халкьдин майишат гуьнгуьна хтурла, шейэрин къиметар агъузариз, мажибар хкажзавай. Гила лагьайтIа, продуктрин къиметар вири уьлкведа 25-30 процентдин багьа авунвай. Гьа са вахтунда Новочеркасскдин тепловозар акъуддай карханадин фялейрин мажибарни 30 процентдин тIимиларнай. Фялейрин тIалабун сад тир: “Мажибрик хьайитIани хуькуьрмир. Чавай хизанар хуьз жезмач”.
Абдулафис Исмаилов
КьатI ама
