Алай девирдин машгьур зари  Мердали  Абдулазизович  Жалилова  (Мерд  Алиди) чун нубатдин сеферда  шадарна, тажубарна, дуьз лагьайтIа, лап гьейранарна: адан къелемдикай и мукьвара са зурба ктаб хкатна. ТIварни “Веревирдер” я (Махачкъала. “Ма­вел”, 2019-йис, 344 чин). Ам 77 макъаладикай ибарат хьанва, чебни, мана-метлебдиз килигна, 4 чкадал пайнава: “ТакIан тежерди”, “Къекъуьнар”, “МефтIерал кIвалах” ва “Бархунар”.

Абур квекай я? Авторди гьихьтин веревирдерзава?

Малум тирвал, гьар са камаллу инсан, гьар са зари  веревирд — илимдар, яни философ я. И жигьетдай  заз  М.Жалилов, вичин къелемдин юлдашрикай хкатна, са кьилин вине аваз аквазва. Ам шииратдин, гьикаятдин ва публицистикадин эсерра датIана халкьдин гьал-агьвал къалуриз, халкьдин вилер ачухиз, дуьз рекьер хкягъиз, несилриз къени тербия гуз  алахъзава.

Мерд Алидиз  вичин ватан гзаф кIанда. Ада и тема ва гьахъсуздаказ кьве чкадал пай­навай хайи халкьдин месэлаяр лап вини дережадиз хкажна, гьар садан виле акьадайвал, милли ивиррикай (Гъуцарсув, Базар-Дуь­зуь, Шагь, Шалбуз, Кетин дагълар, Са­мур­­­,  Гуьлгери вацIар, Каспи гьуьл, Шарвили Игит) менфят къачуна, гуьзел эсерар теснифзава.

Гьеле жегьил чIавуз кхьей са шиирда зариди тестикьарзава: “Бахтлувал я хьунухь жувахъ хайи чил”. Хайи чилихъ элкъвена, ада лугьузва: “Хайи чил, вун акваз, зи рикI жезва шад, Вун акваз зи вине жезва даим кьил!” Маса шиирда кирамдиз лезгияр ви­кIегьбур, жумартбур, гьар сад са къагьриман хьана кIанзава ва кхьизва: “Лекь лезгидин руьгьда ава, Садвилин къул — дем жагъуриз…” Ада халкьдин ва чи чIалан сур тарихар фикирдиз гъизва:

“Лезги сесер — зерреяр зи ивидин,

Агакьайбур асиррилай атана,

Гьикьван рекьер атIана куь гимиди,

Гьикьван пехъи тIурфанри куьн гатана!

ХХ асирдин эхирда къалп “перестройкади” уьлкведа гьукуматдин къурулуш дибдай дегишарна, жемятдин гьал-агьвал усаларна. А перестройкадин зегьметчи халкьдиз акси нетижайри М.Алидин яратмишунрик виле акьадай дегишвилер кутуна: зарафатдин, ягьанатдин, русвагьдин ва философиядин эсерар (шиирар,  басняяр, памфлетар, ма­хар, поэмаяр, очеркар, макъалаяр) арадал атана. Месела, 1993-йисуз акъатай “Къенин югъ” ктабда “Секинсуз мани” шиир ава. Анай аквазва: чапхунчийри агъавалзавай де­вирда заридин мурад, адан философия дуьнья секин хьун, куьрпейрин ахвар хун тавун, рагъ алай цавар цифери кьун тавун я. Адаз “стхавал, архавал пак пайдах хьана” кIан­зава.

Мешребсуз  шикилар акваз, рикI тIар хьана, зариди са шиирда кхьена: “Ажеб девир… Алач хьи тIвар, аламатрихъ авач кьадар…” Маса шиирдай аквазва: “ЦIийи ханар, цIийи беглер, Кефер хьанва…Амачиз сад  йикъан­ эквер, Йифер хьанва…” Ихьтин гьалари Мерд Алидив, гьелбетда, дерин веревирдер ийиз тазва.

Винидихъ эцигай суал тикрар хъувуна, чна жузан: М.Жалилова  вичин нубатдин ктабда  квекай веревирдерзава?

Сад лагьай паюна  кирамди такIан тежедай ивиррикай — ватандикай, халкьдикай, чIалакай веревирдерзава. КIелзавайдан фикир ихьтин макъалайри — “Ватан такIан жеда жал?”, “Квахь тийидай эрзиманар”, “Хуьрер ни хуьда?”, “Игитар ни хуьда?”, “Тарих чIурун низ герек я?” Ихьтин жанлу суалар квай ма­къалайри кIелзавайдан рикI тIарзава, адав автордихъ галаз санал веревирдериз тазва, жавабар жагъуриз вердишарзава. Эхиримжи­ йисара чи  ватан ва халкь атанвай кесиб, бейкар гьалар гьакъикъи мисалралди къалуриз,  зариди гьарайзава: “Куьн уях мус жеда?!”

Кьвед лагьай паюна гьатнавай макъалайрин кьилин мана сад лагьай макъаладин кьилелди — халкьдин мисалдалди къалуриз же­да: “Вак акваз, геле къекъвез”. И паюна кIел­завайдан фикир ихьтин макъалайри — “Дарман авачир азарар”, “Асирдин таб”, “Яц кьейи­тIа, — як, алерар хайитIа, — кIарасар”, “ЦIийи  кIвализ — куьгьне рухвар?”, “Хиве кьунар”, “Законри дуьз кIвалахзавайтIа”, “Чиновникар — роботар”, “БалкIанар — цIийибур, чархар?”…  желбзава.

Пуд лагьай паюниз  “МефтIерал кIвалах” кьил ганва, гьавиляй викIегьдаказ лугьуз же­да: ина “мефтIери кIвалах тийизвай”  “игитрикай» кьисаяр ахъайзава. Абуру (“ХХI  асир? Руьгьдин чIулавар?”, “МефтIер чуьхуьн низ ва куьз герек я?”, “Руьгьерин гьарай”, “Квадарнавай несилар”, “Къайгъусузвал”, «Эдебсуз интернационал”. Им вуч я?”, “Медени авамвилихъ”, “Фагьум ая, эй мусурман!”, “Азадвал вуч ятIа?” ва мсб.) кIелзавайдан чIа­рар риб-рибзава.

Кьуд лагьай паюник кирамди виридалайни туьнт, алай девир ва “игитар” русвагьзавай, цаз алай макъалаяр, фельетонар кутунва, гьавиляй адаз “Бархунар” тIвар ганва. Ихьтин макъалайри — “Бармакда — звар”, “Тараз — якIв”, “Кваса — пагьливан”, “Михьи” сечкияр”, “Нефсерал зарпанд», “Факъир бюрократ”, “Дилибурун дуванар”… кIелз­а­вайдаз хъвер, хъел, туьгьмет, нифрет гъизва.­

“Веревирдер” ктаб шииратдин эсерри, русвагьдин махарини чарари (“Эл-Аманаз Эл-Замана кхьенвай чар”, “Михьивиликай мах”, СтIал Сулейманаз ухшар аваз кхьенвай “Манат” поэма, “Хва я зун!” памфлет, “ГьикI я?” — са чиновникдиз кагъаз  ва “Закай регъуьхбан гьикI хьанай?” мах)  агалзава.

Философ заридиз вуч лугьуз кIанзава? М.Жалилова чи уьлкведа, республикада ва обществода кьиле физвай чIуру, халкьдиз акси, эдебсуз гьерекатар — ягъун-кьиникь, та­лан-тараш, угъривал-къачагъвал, шевривал-эдебсузвал… негьзава, русвагьзава; жемятдиз дуьз рехъ къалурзава, камаллу инсан, ва­тан кIани гражданин хьуниз эверзава.

Заридин макъалайриз-веревирдериз дуьз къурулуш — композиция, дерин мана-метлеб, художественный дережа, яшайишдикай цIийи чирвилер ва къени тербия гудай  къуват хас я. Абурай ихьтин кьетIенвилер —        кирамдин камаллувал, гьахълувал, туьнтвал ва хцивал, эпитетрикай, метафорайрикай, гекъигунрикай ва мисалрикай хийир къачун, халкьдин майишатдиз, фикир-фагьумдиз мукьва хьун, адан  тереф хуьн ва хийир вине кьун, вакъиаяр ва гьерекатар умуми ийиз алакьун — цIийивал аквазва.

Мерд Алидин веревирдер СтIал Сулеймананни Хуьруьг Тагьиран веревирдериз  мукьва я, лезги халкьдин веревирд — илимдин са хел хьиз, жанлу берт хьиз аквазва.

М.Жалилован “Вервирдер” ктабдик акатнавай макъалаяр, цIийи девирдин кьисаяр хьиз, анжах рикIиз къайи, рикI тIардай  кьисаяр хьиз, кIелиз жезва. Абур литературадин гуьзел чIалал кхьенва, художественный очеркриз мукьва я.

“Веревирдер” кIватIалдик акатнавай ма­къалаяр, аквазвай гьаларай, саки вири алатай­ йисара “Лезги газетдиз” акъатайбур я.  Къейдна кIанда, газетдиз акъатзавай макъалаяр, абур гьикьван метлеблубур ва лазимбур хьайитIани, адет тирвал, садаз аквада, муькуь­даз аквадач, сада кIелда, муькуьда кIел­дач, нетижани гьа ихьтин  кьатI Кьасум, кьатI Магьсум жезва. Абур санал, битав  ктаб яз,  акъатайла,  таъсир лап масад­ хьанва. Эгер макъалади тапанчидин ван­заватIа, ктабди тупунин ванзава. И ктабди са шумуд тупунин, цавар къазунзавай, къарсурзавай цIай­лапанрин ванер ийизва! Ихьтин гекъигунри “Веревирдер” ктабдин мана-метлеб, гереквал, къиметлувал, цIийи­вал къалурзава.

М.Алидин чун рахай макъалаяр адетдинбур туш, абур веревирдерив ацIанвай, кIел­завайдан вилер ачухарзавай, адаз къени  тербия гузвай, художественный тамам эсерар я. Ахьтин макъаладиз кьилди тIвар — веревирд — гайитIа, заз чиз, хъсан жеда.

Эхиримжи йисара, белки, Мерд Алидин таъ­сирдик  лезги зарийри — Омар Гьуьсейнова­, Фейруз Бадалова, Шагьабудин Шабатова­, Фехреддин Оружева, Зулфикъар Къафлано­ва ва масабуру философиядин эсерар, вере­вирдер кхьизва, абурукай ибарат ктабар акъуд­зава. Ихьтин эсерри халкьдин веревирд — илим (философия), шаксуз, виликди тухузва.­

Гьаким Къурбан