Араб чIалал кхьенвай къадим ктабра Дербент шегьердин тIвар «Дар-банд» яз къейднава. Араб чIалал и гафунихъ вилаятдин кьилин шегьер, алишверишдин шегьер, порт манаяр ава. Арабри адаз мад «Баб-аль-Абваб» (варарин варар) лугьузвай. Лезги чIала лагьайтIа, «дар» гафунихъ «гуьтIуь» мана ава: мисал яз, дар, гуьтIуь жигъир. И макъалада заз неинки шегьердин тIварцIин тарихдикай, гьакIни къадим къеледикайни жуван фикирар лугьуз кIанзава.
Хейлин тарихчийри къейдзавайвал, Дербентдин къеледихъ кьилин са макьсад авай: къецепатан душманрин гьужумрикай хуьн. Амма къеледин проектдиз кьетIендиз килигайла ашкара жезвайвал, имарат «зи гьаят-зи хсусият» къаст аваз эцигнава. Дегь девирра дербентвийри шегьер экIя хьанвай чкадихъ стратегиядин жигьетдай еке метлеб авайди кьатIана. ЧIехи шелковый рехъ Дербент шегьердин патавай Каспий гьуьлуьн къерехдив гвай дар гирведилай элячIзавай. Я цавун, я гьуьлуьн, я чилин транспорт авачир а вахтара Европа Азиядихъ галаз алакъалу ийизвай авайни-авачир рехъ Дербент шегьердин къвалав гвай. Яргъал мензилар атIузвай девейрикай ибарат карванривай дагъларин къванер авай рекьерай физ жезвачир. Авай рехъ сад тир: Дербентдин патавай – Каспий гьуьлуьн кьеряй фин.
Къейд ийин хьи, а девирра тайин мулкарилай са манийвални авачиз элячIун патал кутIуннавай международный икьрарар авачир. Къеле эцигуникди ва адан цларалди Европа Азиядихъ галаз алакъалу ийизвай рехъ агалуникди, инлай элячIзавай карванар четин гьалдиз аватна. Абуру я элкъвена хъфин, я пулдин тайин кьадардихъ къеледин цларилай элячIун хкяна кIанзавай. Ихьтин гьалара Дербентдин гьакимри карванар гвайбурал чпин къайдаяр, къанунар илитIзавай…
Винидихъ къейднавай делилрай аквазвайвал, Дербентдин къеле анжах гьужумрикай хуьн патал эцигнавачир. ИкI тиртIа, адан проект элкъвейди, гьалкъа хьтинди жедай. Гьуьлуьн къерехдив кьван эцигнавай цлари винидихъ тIвар кьунвай важиблу рехъ агалзавай. И карди къеледи гьужумрикай хуьнилай гъейри, маса везифайри тамамарзавайдан гьакъиндай шагьидвалзава.
Мукьвара заз Ахцегь райондин Мискискарин хуьряй араб чIалал кхьенвай куьгьне чешме жагъана. Гьайиф хьи, адан автор вуж ва ам гьи девирда кхьенвай чешме ятIа тайинариз жезвач, вучиз лагьайтIа, текст кIелайла тайин жезвайвал, адан бязи чинар кими я.
Ана кхьенвайвал, Александр Македонскийди Хазар гьуьлелай ЧIулав гьуьлел кьван эцигнавай цларик галкIурна Дербентдин къеле эцигай сад лагьай касдин тIвар Кьубадшагь я. Заз жагъанвай чешмедин авторди къейдзавайвал, ада и ктабда гьатнавай хейлин делилар вичелай вилик хьайи алимри кхьенвай ктабрай къачунва. Кьубадшагьди персерин, туьркверин, аджамрин ва маса халкьарин винел гуьзчивал тухузвай. Ада Дербентдин кьиле вичин хва Нуширван тайинарна. Гьа икI, Нуширванакай Дербентдин сад лагьай гьаким хьана.
Чешмедай мадни малум жезвайвал, гьижрадин календардал 60-йисара арабрин халифатди Дербентдин кьиле Марван тIвар алай кас тайинарна. ЦIийи халифди шегьердиз мукьва авай вири округрин чIехибуруз Дагъустандиз атай арабрин кьушунрин регьбер (мусурманрин амир) Абу Муслимаз куьмек гун патал вичел харж (дань) агакьарун буйругъна. Марван халифди округри гана кIанзавай харждин кьадарни тайинарна: Къайтагъ – 60 агъзур ритIл къуьлни 50 дирхам (ритIл – мусурман уьлквейра алцумунин уьлчме); Къумухди, Куради – 45 агъзур ритIл къуьлни 30 дирхам; Мискискари – 40 агъзур ритIл къуьлни 30 дирхам; Муьшкуьрди – 47 агъзур ритIл къуьлни 30 дирхам; Ширванди – 50 агъзур ритIл къуьлни 40 дирхам.
Чешмеда гьакIни гьа йисара Дербент шегьердин гьакимрин къуллугъда 500 лукI акъвазайди къейднава. Абуру гьакимриз къуллугъ авунилай гъейри, шегьердин рекьерани михьивал хуьзвай.
Ариф Рустамов, арабист
P. S.
«Лезги газетдин» алатай нумрадиз акъатай Ариф Рустамован «Куьре» гафунин бине гьинай я?» макъаладикай, адан автордикай газетдин интернетда авай кIватIалра са шумуд касди жуьреба-жуьре фикирар, баянар кхьенвай.
Пакизат Фатуллаева, шаир.
— Ваз Сад Аллагь куьмек хьуй и баркаллу карда, Ариф Рустамов! Гьелбетда, Куьре — ам макъалада къейднавай Кура хуьр магьалдин кьилин хуьр хьайи девирдилай атанвай гаф я. Халифдин сур амаз, адакай лезгийриз икьван гагь чир тахьун, гьайиф къведай кар я. Кура хуьруьн патарив гвай вири чкайрал гъил алаз хьун — чи кьилин винизвални жедай. Масабуру чи тарихдиз кIур гудай жуьрэтни ийидачир.
Сажидин Саидгьасанов, шаир.
Сур девиррин сурарин ва мискIинрин къванерал авунвай араб чIалан кхьинрай кьил акъудай векилар лезги халкьдихъ тIимил хьанач. Мисал яз, чи машгьур алим, профессор Амри Рзаевич Шихсаидова, тарихдин илимрин кандидат Мегьамед-Гъалиб Садыкъиди чIугур зегьметар къиметлубур я. И рекье чи йикъара инанмишвилелди камар къачузвай Ариф Рустамова вичин хайи Ичинрин хуьре Лезгистандин тарихдизни медениятдиз талукь музей тешкилнава. И мескендикай Сулейман-Стальский райондин «КТВ» каналдай махсус передачани къалурна. Тарихдин малум тушир чинар винел ахкъудзавай, милли ирс кIватI хъийизвай Ариф Рустамов чешне къачуниз лайихлу я.
