Куьруь къейд

Белла Зейналовна Зейналова 1967-йисуз Каспийск шегьерда дидедиз хьана. Адан ери-бине Докъузпара райондин Миграгърин хуьряй я. Каспийск шегьердин 2-нумрадин школадин 8-класс куьтягьна, гьа ина медучилишедик экечIна. 1985-йисуз анаг агалкьунар аваз куьтягьна, Каспийск шегьердин больницада  медсестравиле кIвалахал акъвазна.

1988-йисуз Дагъустандин мединститутдин лечебный факультетдик экечIна. Вуз куьтягьайдалай гуьгъуьниз республикадин чахуткадиз акси кIвалах тухудай диспансерда ДГМИ-дин фтизиатриядин кафедрада интернатурада кIелна. Анаг куьтягьайдалай гуьгъуьниз 1994-йисалай республикадин чахуткадиз акси кIвалах тухудай диспансерда духтур-фтизиатр яз кIвалахзава.

Белла Зейналовна кьилин категориядин духтур, гзаф кьадар грамотайринни ва чухсагъулдин чарарин сагьиб я.

2009-йисуз ам вичин тежриба артухарун патал Америкадиз фена. Гьар вад йисалай Москвадиз, Санкт-Петербургдиз пешекарвилин дережа хкаждай курсариз физва.

Хизанда са руш велед тербияламишзава.

Инлай вилик девирра дуьньяда инсанар уьмуьр­дивай ийизвай инфекциядин гзаф хаталу азарар авай. Абурукай гзафбурукай алай аямдин медицинадин агалкьун себеб яз инсаният гьамишалугъ яз азад хьана. Амма, гьайиф хьи, садакай масадак акатдай инфекциядин хаталу азаррин арада ча­хуткади кьилин чка кьун давам жезва. Эхиримжи ­йисара яшайишдин ва экономикадин жигьетдай ­уьлкведа арадал атай татугайвилер себеб яз ча­хуткади  иллаки  кьил  хкажнава.  Азар  чкIизвайдакай радиодай, телевиденидай датIана лугьузватIани, республикадин меркез тир Махачкъалада къени  чахутка сагъардай больница эцигна куьтягьнавач. Азарлуяр  Буйнак­скдиз,  Дербентдиз,  Избербашдиз финиз мажбур ­жезва.

Махачкъалада ва республикада санлай чахуткадин азардиз талукь яз  гьихьтин гьалар аватIа чирун патал и йикъара зун Дагъустан Республикадин чахуткадиз акси кIвалах тухудай диспансердиз фенвай. Ана зун духтур-фтизиатр  Зейналова  Белла  Зейналовнадихъ  галаз гуьруьшмиш хьана ва чи арада суьгьбет  кьиле фена.

• Белла Зейналовна, сифтени-сифте заз куьне чахутка азардикай, ам арадал атунин себебрикай  куьрелди лагьанайтIа кIанзавай.

— Чахутка йисаралди давам жедай, вири бедендин инфекциядин хаталу азар я. Ам 1882-йисуз нем­серин алим Роберт Коха винел акъудай кьетIен микробди ара­дал гъизва. Чахуткадин пуд жуьредин микроб ава: инсанрин, ири карч алай гьайванрин ва къу­ша­­­­рин­. Адет яз, инсанар чпиз хас тир жуьредин мик­робдик азарлу жеда. Бязи вахтара ругун тавунвай, чахуткадин микроб квай калин нек ишлемишайла ва гьакIни къушарин микробдикни азарлу хьун мумкин я.

Чахуткадин палочка нефесдин органрай ра­та­риз, ивидиз, анрайни вири органриз фена, абу­рукай са органда, гзафни-гзаф жигерра, дуркIунра, кIараб­ра артмиш жез башламишда. ВОЗ-дин (Всемирная организация здравоохранения) делилралди, гьар йи­суз дуьньяда и уьзуьрдик 9 млн кас азарлу, абурукай­ 5 агъзур кас телеф жезва. И кардихъ вичин себебар­ни ава: яшайишдин ва зегьметдин залан шартIар, гьа­миша сад хьтин, кфетсуз шейэр тIуьн, михьивилерал амал тавун, агьалияр кесибвиле твазвай дяве­яр ва гзаф масабур. Алатай­ асирдин 80-90-йисара уь­л­кведа кьиле фейи дегишвилери, базардин шар­тIарал элячIунин чIуру нетижайри чахуткадин азар сад лагьай чкадал акъудна. Азарлуйрин кьадар гзаф хьун СССР чукIунихъ галазни алакъалу хьана, гьикI­ ла­­гьайтIа хейлин инсанар бейкар хьана, кIвал-югъ чкIа­­на, кесибвиле гьатна. Идалайни гъейри, чи уьл­­кве­диз чахуткадик азарлубурун кьадар гзаф тир Закавказьедин, Юкьван Азиядин республикайрай хейлин инсанар мажбур хьана хтана. Дустагърай ахъай­­­завай азарлуяр кIвалера, общественный чкайра сагълам инсанрихъ галаз алакъада жезва. И кра­­ри хаталу азар чукIуниз гегьенш рекьер ачух­за­­ва.­

Чахутка азар арадал гъизвай микробар гзаф дурумлубур я. МичIи, ламувал квай, михьи тушир, мукьвал-мукьвал гьава дегишар тийизвай чкайра  бациллайри са шумуд варцаралди чпин зегьерлу лишанар хуьда. Амма ракъинин кIаник, ва я ругурла, гьакIни дезинфекция ийидай шейэри микробар рекьида.

Чахуткадин азар акатунин кьилин чешме а уьзуьр квай инсан я. Ахьтин инсанар къваларив гвайбур патал гзаф хаталу я, иллаки ачух жуьредин чахутка квайбур. Уьгьуь ядайла адан сивяй цуь­кIуьндин  зерреяр акъатзава, абур 2-3 метрдиз, илирзайла, гьатта 10 метрдиз кьван чкIизва, 30-60 декьикьада кьван гьавада амукьда. А стIалрик гзаф кьадар бактерияр жезва. Алимри тестикьарзавайвал, ачухдиз чахутка квай инсандин жигеррай цуь­кIуьндин стIалрихъ галаз чахуткадин миллионралди палочкаяр акъатзава. Абур гьавадихъ галаз патав­ гвай инсанрин (нефес чIугвадайла) жигерриз аватзава. Азар гьавадайни акатун мумкин я. Чал уьмуьрда чахутка квай, амма чпин михьивал тийизвай инсанарни гьалтзава. Гзаф вахтара инсанар гъавурдик жезвач, хьайитIани, чпин савадсузвиляй кваз кьазвач. Азарлу кас хизандин юкьва жезва, адан къаб-къажах, мес-къуьж, пек-партал хизандивай чара ийизвач. Нетижада азарлудан хизан вири хаталувилик акатзава.

Инал заз са ихьтин агьвалатдикайни лугьуз кIанзава. Им фад хьайи кар я. Хизандин кьил ачух жуьредин  чахуткадик азарлу тир. Адахъ вад аял авай. Ам  кьилдин кIвале къатканавай. Аялриз аниз фидай ихтияр авайди тушир. Эгер чарасуз фин лазим тиртIа, ада аялривай, жунадикай кьуд къатна повязка авуна, сивел гьалдун истемишдай. Вичи тIуьн тIуьр тарелка аялрив кьуд къат чарчив кьаз тадай  ва тарелкадал ргазвай яд иличиз тадай. Ада вичин гьар са шей хизандивай чара авунвай. Уьгьуь­ни, салан кьилиз фена, гьана ядай. Нетижада адан хизандикай садакни чахутка акатнач, вири сагъ-саламат яз ама, амма вич рагьметдиз фена. Эгер гьар са касди вичин хизан гьакI хвенайтIа, белки, чахуткадик азарлубурун кьадарни тIимил жедай.

За духтурдиз и ихтилат ийидайла, кабинетдиз, кьве аялдин гъилни кьуна, са дишегьли атана. Ам иниз атанвайди сад лагьай сефер тушир. Адахъ галаз вири ихтилатар авуна, меслятар гана рахкурайдалай гуьгъуьниз духтурди, захъ элкъвена, икI лагьана: — Ингье дидедикай кьве аялдикни чахутка ктканва. Им дидеди  духтурдин истемишунрал амал тавунин нетижа я. Зун аялар сагъариз жедайдак умуд кутуни секинарзава, — лагьана Белла Зейналов­нади.

• Чахуткадин сифте лишанар гьихьтинбур я?

— Бязи вахтара чахутка чир тежедай жуьреда, бейхабардиз гатIумда. Беден къуватсуз жеда, йифен­ вахтунда гьекь акъатда, яргъал вахтунда уьгьуь­яр яда, иштягь квахьда, инсан бедендиз кьезил жеда, варцаралди (37,2-37,4 градус) ифин алаз жеда. Бязибуру и лишанар пIапIрус чIугунихъ галаз алакъа­лу ийида ва инсанрин арада адетдин уьмуьр тухуда. Маса дуьшуьшра чахуткадин азар сад лагьана агъурдаказ башламиш жеда. Еке ифинар акьалтда, иштягь михьиз квахьда, бязи вахтара балгъан, гьатта иви квай уьгьуьяр акатда. Вири и дуьшуьшра вахтунда духтурдин патав фена, дуьз диагноз эцигайтIа, азар фад сагъардай серенжемар кьабулдай мумкинвал жеда.

Чахутка бедендин къуватар зайиф, иммунитет агъуз аватнавай, пIапрусар чIугвазвай, ички ишлемишзавай, шекердин азар авай ксарик иллаки фад акатда, абур сагъарунни четин жеда.

• Алай вахтунда республикада чахуткадик азарлубурун кьадар гьикьван я?

— Санлай къачурла, Дагъустанда активный жуьреда азарлу 2700 кас, Махачкъалада 643 кас диспансердин учетда ава.

• Ахьтинбурин кьадар къвердавай гзаф жезвани, тIимил?

— 1970-йисара Россиядин Федерацияда Да­гъустан чахуткадик азарлубур виридалайни гзаф авай регион яз гьисабзавай. Эхиримжи йисара ­чахуткадин лишанар авай азарлуйрин кьадар тIимил хьанва лугьуз жеда. Амма якъин делилар гъиз хьун мумкин туш, гьикI лагьайтIа гзафбуру чеб чахут­кадик азарлу тирди далдаламишзава, чпи-чпиз кIвале чараяр аквазва, бязибур сагъариз Дагъустандилай къеце патаз физва. Абур диспансердин учетда­ жезвач. Амма чак, духтуррик, санлай абу­рун­ къа­­­­дар­ тIимил хьуни секинвал кутазвач, гьикI лагьайтIа вичиз акси дарманриз дурум гуз жедай жуьредин чахутка квайбурун кьадар къвердавай гзаф жезва.

• Чахуткадик азарлубур республикадин гьи районра иллаки гзаф аватIа лугьуз жедани?

— Къизляр, Докъузпара, Рутул, Хасавюрт, Къизилюрт, Тарумовский, Буйнакский, гьакIни дагълух ЦIунти, ЦIумада районра гьалар пайгар туш.

• И кардин себеб вуч я?

— Себебар гзаф ава. Вахт-вахтунда сагъламвилин гьал ахтармишзавач, чахуткадик азарлубурухъ галаз алакъада жезва, тIуьниз, кIвалахдин, яшайиш­дин шартIариз яб гузвач, гигиенадин серенжемар кьиле тухузвач ва икI мад.

• Чахуткадин азар тамамвилелди сагъариз хьун мумкин яни?

— Вахтунда чир хьана, духтурдин истемишунар кьилиз акъудайтIа, азар михьиз сагъариз жеда. Сагъарунин вахт ругуд вацралай муьжуьд вацралди, бязи вахтара са йисалди я.

Эгер азарлуда сагъарун са кьатIалай акъваза­райтIа, чахуткади цIийи кьилелай мадни кIевиз кьил хкажда. Гьа са вахтунда чахуткадиз акси дарманри­ни куьмек хгудач, азар гзаф четин, дарманриз дурум гуз жедай жуьредин чахуткадиз элкъведа.

• Жув чахуткадикай хуьн патал вуч авун лазим я?

— Вири квелай аслу ятIа чидани? Гьар са касдин­ хсуси иммунитет мягькемарунилай. Кфетлу тIуьниз артух фикир гун, кIвале, къеце гигиенадин нормайрал амал авун, физический культурадал машгъул хьун чарасуз я.

И хаталу азардин вилик пад кьун патал герек кьилин серенжемрикай сад рапар ягъун я. Гьеле род­домда амаз аялриз БЦЖ-дин раб язава. Гуь­гъуьн­лай инфекциядин вири азарриз талукь рапар графикдин бинедаллаз язава. Аялрин бахчайра авай, школайра кIелзавай аялрин иммунитет ахтармишзава (манту).

• Азарлудан мукьва-кьилийри и азар чпик акат тавун патал вуч авун лазим я?

— Азарлу кас къатканвай кIвал йикъа кьве сеферда кьежей пекиналди михьда, рапар яда, кIва­лахдин ва ял ягъунин шартIарал амал ийида, пIапI­русдикай, ичкидикай къерех жеда.

Чахуткадихъ галаз женг чIугун гзаф четин ва жа­вабдар кIвалах я. Кьилинди азарлу вахтунда духтурдин патав фена, азар авайди гьикьван фад чи­райтIа, ам сагъаризни гьакьван регьят жеда. Алай аямдин медицинадиз гьатта ачух жуьредин чахутка агалкьунралди сагъардай мумкинвал ава. Жув чахуткадин азардикай хуьн патал йиса 2 сеферда флюорография авун чарасуз я.

• Гьуьрметлу Белла Зейналовна, маналу суьгьбетдай чухсагъул.
• Надият Велиева