И йикъара къадим Дербентдай, эрменийрин ибадатханадай, кьетIен затI — алатай асирриз талукь кIарасдин кьул (киот) жагъана.  Пешекаррин фикирдалди,  ам Пак Александр Невскийдин икона патал гьазурнавай кьул яз хьун мумкин я. Виликдай и кьул Пак Георгий Победоносецдин ибадатханада авай. Малум тирвал, и ибадатхана Дербентдин Азадвилин майдандал, Ленинан памятник хкажнавай чкадал алайди тир. Ам 1853-йисуз халкьди кIватIай такьатрихъ эцигна акьалтIарнай ва 1938-йисуз  чукIурнай…

РикIел хкин.  Дербентдин государстводинди тир тарихдинни архитектурадин ва художественный музей-заповедникдин Да­гъустандин гамарин ва декоративно-прик­ладной искусстводин музейдин заведующийвиле кIвалахзавай чи ватандаш, вичин ери-бине Сулейман-Стальский райондин Агъа СтIал­дилай тир  Таиса  Алибутаевадихъ  галаз суьгьбет чна алай йисан эвел кьилерай чи газетда чапнай. ТIвар кьунвай музей эрменийрин ибадатханада кардик ква. КIа­рас­дин кьулни гьа инай Таиса Алибутаевадиз  жагъа­на.

— Ибадатханада, чи музей кардик квай кIва­ле, дакIардин кIан кьежей пекиналди михьзавайла, заз кIарасдин кьул юзазвайди акуна. За ам вучиз юзазватIа чирун кьетIна. И арада за са тIимил мадни юзурайвиляй да­кIардин кIане тунвай кьул эцигнавай чкадилай михьиз алатна, тIапIарди ийидай хьтин ван авуна. Зи мягьтелвилихъ кьадар авачир…  КIарасдин кьул (плита) авай чинебан чка ачух хьана, — суьгьбетзава Таисади.

Малум хьайивал, жагъанвай плитадал ихьтин гафар кхьенва: “И къамат, государь императордин къимет авачир уьмуьр саламатдиз хуьниз  бахшна, 1866-йисан 4-апрелдиз Дербентдин обществодин алахъунралди арадал гъанва” (“Сей образ сооружен в память чудесного сохранения драгоценной жизни государя императора 4 апреля 1866 года усердием дербентского общества”).

Жагъай затIуникай гьасятда Дербентдин музей-заповедникдин директор Виктор Чесноков ва илимдин рекьяй адан заместитель Ирина Смаглюк хабардарна. Ахтармишунин нетижада кьулунал кхьенвай гафар 1906-йи­суз чапнавай ктабда авайди тестикь хьана.

Ирина Смаглюка кьулунал кхьенвай гафар кIелайла, абур Евгений Козубскийдин “Дербент шегьердин тарих” ктабдай акурбур тирди адан рикIел хтана. Ктаб 1906-йисуз чапдай акъатнай ва ам музейдин фондуна ава. Ктабдин 273-чина кхьенва: “1866-йисан 4-апрелдиз мурдарвилелди Пачагь-Освободителдин чандиз къаст авуни дербентвийрин обществодин вири къатара дериндиз эсер­нава…”. Ана, А.Невскийдин къамат,  имарат хкажун патал гуьгьуьллудаказ пул кIва-тIу­нив эгечIнавайдакайни малуматар гьатнава. Эхирдайни ихьтин гафар ава: “1867-йисан декабрдиз Сазиковаз 500 манат гьакъидихъ къаматдин кIаникни буьруьнждин кьулунал “И къамат, государь императордин къимет авачир уьмуьр саламатдиз хуьниз  бахшна, 1866-йисан 4-апрелдиз Дербентдин обществодин ала­хъун­ралди арадал гъанва” гафар кхьена, пьедесталдал алай лампада, гьакIни киот туь­кIуьрун заказна”.

Пешекаррин гафаралди, жагъай и затIуни къадим Дербентдин тарихдин чинар мадни гегьеншдиз ачухиз куьмекда.

Рагнеда Рамалданова