Кавказдин Албаниядин тIвар арадал атуниз, адан этимологиядиз талукь суалри чи йикъарани жуьреба-жуьре рахунар арадал гъизва. И месэладин патахъай авай кьван зендерин арада къадим уьлкведин тIвар лезги халкьарин “Алпан” гафунихъ галаз алакъалу ийизвай фикирни ава. Алпан мажусийрин къукърумар акъуддайдахъ ва цIайлапанрихъ галаз алакъада авай гъуцран тIвар тир. И гаф чи йикъарани лезги чIалан дестедик акатзавай халкьарин чIалара “цIайлапан” (яни, Алпандин цIай) гафуна гьалтзава. Мажусийрин девирда, цIайлапан хьтин яракьдин сагьиб яз, халкьари агъа дуьньяда виридалайни чIехи дережа авай бутрикай сад хкязавай. Аквар гьаларай, албанрин халкьарин арада ихьтин дережа Алпанахъ авай. И кардикай лезги интеллигенциядин векилри са шумудра кхьена.
Лагьана кIанда, илимдин алемда и зенд са акьван рикIивай кьабулзавачир. Мажусийрин гъуцран тIварцIелай гъейри, Кавказдин Албаниядин мулкарал Албан тIвар алай вацI хьайиди малум я. И делилдикай Птоломея хабар гузва. ВацIалай гъейри, гьа сад хьтин тIварар хьана ва гилани ава. Ихьтинбурукай сад мад гьа Птоломея къейднава. Азербайжандин Къуба районда гилани Албан тIвар алай хуьр ава. Дагъустандин Агъул районда гьа ихьтин тIвар алай хуьруьн харапIаяр ама. Къейд ийин хьи, и хуьр советрин девирда ичIи хьанай. Маса объектарни, месела, Къуба шегьерда Алпандин тIвар алай варар авай. Ибур жуьреба-жуьре чешмейрин куьмекдалди агакьнавай, чаз малум делилар я.
Шаркь патан Гуржистандин ономастикада и гаф “алван” гафунин кIалубда аваз дуьшуьш жезва. Шаркь патан Гуржистан, тарихдиз вил вегьейла, якъин жезвайвал, Албаниядин Эрети тIвар алай вилаят тир: Тушетиядин Кахетия тIвар алай паюниз Алвания лугьузва. Ана чи йикъарани Земо-Алвани, Квемо-Алвани тIварар алай хуьрер ама, Алваниядин чуьлни авай. Сергьятламиш хьанвай мулкарал гьа сад хьтин тIварар алай са шумуд объект хьун (чебни — тарихда гьалтзавай тIварариз мукьвабур) бажагьат дуьшуьшдин кар я. Этимологиядин жигьетдай абурухъ мукьвавал тахьун мумкин кар туш. Я икьван тIварар къецепатайни къачуз жедачир. И делил, чаз малум тирвал, илимдани шаклувилик кутазвач.
Илимда и версиядив са акьван рикI гваз эгечIзавачтIани, сад хьтин тIварар алай икьван чкаяр хьуни Кавказдин Албаниядин тIварцIихъ галаз алакъалу ма-къаладин эвел кьиле къейд авур версия тестикьарзава. Вучиз ятIани алимри государстводин тIвар и кьадар “алпанрикай” чара ийизва ва и гафуниз къецепатан дувулар жагъуриз алахъзава.
И версиядихъ тек са кимивал ава: уьлкведал гъуцран тIвар акьалтай кьвед лагьай чешне тарихдиз малум туш. Халкьдин тIварцIин жигьетдайни гьа икI лугьуз жеда: диндихъ галаз алакъалу терминар гьич садрани этнонимриз (тайин са тайифадин, халкьдин тIвар) элкъвенач.
Виликдай чна са макъалада Кавказдин Албаниядал ихьтин тIвар къукърумрихъ ва цIайлапанрихъ галаз алакъалу гъуцран гьуьрметдай тIвар ганвай меркездилай акьалтун мумкин тирди къейднай. Ихьтин дуьшуьшар лагьайтIа, тарихда авачиз туш. Мисал яз, “Ассирия”, “Египет” гьа и къайдада арадал атанвай тIварар я. Амма и версиядихъни са кимивал авай: Алпан тIвар алай меркез хьайиди тарихдин гьич са чешмедани къейднавачир. Документра Къабала ва Партава (Барда) тIварар алай меркезар гьалтзава. Абур кьведни чи йикъарани ама. Виликдай са мус ятIани абурукай садал Алпан тIвар алайди тестикьардай чахъ гьич са делилни авач. Птоломея ихтилатзавай Албана тIвар алай шегьер меркез тушир, гьикI лагьайтIа, ада II асирда меркез Къабала (Хабала) тир лагьана кхьизва. Идалайни гъейри, Албана хьайи чкани тайин туш.
Арадал мад са версия атана: мумкин я Кавказдин Албаниядихъ Къабаладилайни къадим меркез хьун. И фикир авай макъала чна интернетдиз акъудна. Макъаладихъ галаз хейлин алимар-албанистар таниш хьанатIани, садани цIийи версия критика авунач. Чи версия гьакъикъатдани хьайиди субутзавай делилар авачирвиляй, чна ам кесерлу изданийра чапиз тади къачунач.
Мукьвара чна Каланкатвацидин (эрменийрин къадим тарихчи) гафариз фикир гана. Ада кхьизва: “Хосрова пачагьвалзавай кьвед лагьай йисуз, эрменийрин йисар гьисабунин къурулушдин бине кутур чIавуз, Алуанкадин патриархрин тахт, Христан хашунин душманрин гьужумар себеб яз, Чола (Дербентдин къадим тIвар) шегьердай Партавдиз — меркездиз акъудна”. “Алуанк уьлкведин тарих” таржума авурбурун арада тахт санай масаниз акъудай вахтунин жигьетдай шаклувилер ава. ГьикI лагьайтIа, эрменийрин йисар гьисабунин къурулушдин сад лагьай йис (551-йис) Хосрован 20-йисахъ галаз сад я (531-578/9). Мадни башкъа, чал агакьнавай бязи материалрини санай масаниз акъудай вахтунин жигьетдай шаклувилер арадал гъизва: Албаниядин килисадин кешишрин сад лагьай кIватIал V асирдин эхирра Кура вацIун чапла пата Алуенда кьиле фена. Иштиракчийрин арада я патриархдин, я Чола ше-гьердин векилрин тIварар кьунвач. Мумкин я кешишрин и кIватIал оппозициядинди тир ва адан кьилени Вачаган пачагь акъвазнавай.
(КьатI ама)
Бедирхан Эскендеров, тарихчи
