Иерусалимдиз хьиз, Дербентдизни пуд диндин — иудаизм, хашпара ва ислам — шегьер лугьузва. Кавказдин Албаниядин ва адан центрайрикай сад тир Чор шегьердин (Сасанидрилай вилик Дербентдин тIвар) агьалияр сифте хашпара диндихъ галаз таниш хьана. Килисайрин кьисайрай аквазвайвал, Кавказда Христосан 12 апостолдикай сад тир Варфоломея вязер ийизвай. Пак маса апостол, Эрменистанда жазайрикди кьейи Фаддеян сухта Елисея вязер кIелунин вичин кIвалах Кавказдин Албаниядин гзаф шегьерра ийизвай, гьакI Чордани. Нетижада амни, вичин муаллим хьиз, гуьгъуьнлай Кавказдин Албаниядик акатай “маскутрин уьлкведа” хашпара дин патал жазайрикди кьена. Кьве асирдилай гзаф вахт арадай фейила, 313-йисуз, албанрин пачагь Урнайр, чIехи къуллугърал алай масабур ва кьушун Григорий Просветитела Евфрат вацIал хашунин цяй яна. Тарихдин и вакъиадиз талукьарна 2013-йисуз Дербент шегьердин виликан кьил Имам Яралиева “Дербентда Кавказдин Албаниядин государстводин дин яз хашпара дин кьабулна 1700 йис” темадай Вирироссиядин илимдинни тежрибадин конференция тухванай.
Адан тешкилатчияр гьакIни Махачкъаладин ва Грозныйдин епархия, ДГУ-дин Дербентда авай филиал тир. Мярекатда Дагъустандин гзаф министерствойринни ведомствойрин кьиле авайбуру, республикадин районрин кьилери, Москвада, Санкт-Петербургда, Бакуда, Севастополда, Дербентда авай культурологиядин, тарихдин, археологиядин ва этнографиядин институтрин илимдин къуллугъчийри, общественностдин векилри иштиракнай.
Чаз малум тирвал, Чор (Дербент) Кавказда хашпара диндин сифтегьан центрайрикай сад хьана. Къеледа IV асирдин хашарни къуббаяр алай имарат ава. Гуьгъуьнлай ам чилин кIаник яд хуьдай чкадиз элкъуьрна, экспертрин фикирдалди, сифте кьилерай ам албанрин хашпара диндин килиса тир. И килиса Дербентда албанрин патриархрин престол мягькем хьунихъ галаз алакъалу ийизва. 552-йисуз кефердихъай хазарри вегьейвиляй патриархрин престол Партав (Барду) шегьердиз акъуднай. Кавказдин Албанияда хашпара динди гьихьтин роль къугъвазвайтIа, гьадан патахъай алатай асирдин 70-йисара Пак Екатеринадин монастырди (Египет) цIай кьурла, анай жагъай гъилин кхьинри суьгьбетзава. Абур палимпсестар тир, яни пергаментдал са шумуд сеферда авунвай гъилин кхьинар. Къад йис арадай фейила, гуржийрин алим Заза Алексидзедив абурал Кавказдин албан чIалал кхьенвай, Лекционарийда (сборник годичных литургических чтений) хуьзвай мад са къат жагъана. Алимри лугьузвайвал, кхьинрин и чIал алай аямдин удинрин чIалаз гзаф мукьва я.
Малум тирвал, Кавказдин Албанияда гзаф тайифаяр яшамиш жезвай. ЧIалан жигьетдай абур лезгийрин дестедик акатзавай. Абурун ирссагьибар исятда Кьиблепатан Дагъустанда ва Кеферпатан Азербайжанда яшамиш жезвай халкьар я. Кавказдин Албаниядин кьиблепата арран чIаларал (нугъатрал) рахазвай халкьар авай. Абурук палимпсестрин чIал ва гилан удин чIалан нугъатар акатзава. Востоковед Аликбер Аликберова къейдзавайвал, Албаниядин кефердинни рагъэкъечIдай патан, кьилди къачуртIа, арабрин ва маса чешмейрай малум тир кьулан асиррилай виликан Хирсан, Лайзак/Лиран, Маскат, Вардан, Лакз, Табасаран ва Чор (Дербент, арабдал Бал ал-Абваб) областра лакзанрин чIаларал рахазвайбур яшамиш жезвай. Адан фикирдалди, абур гилан рагъэкъечIдай патан лезги (кьилди лезги, агъул, табасаран), кьиблепатан лезги (кърыз, будугъ) ва рагъакIидай патан лезги (рутул, цIахур) чIаларин векилрин ата-бубаяр я.
Кавказско-албанский кхьинар лезги дестедик акатзавай маса чIаларини ишлемишиз хьунни инкариз жеда. Жагъанвай Лекционарийди шагьидвалзавайвал, къадим государстводин сергьятра сад тир литературный (литургический) чIал авай. Гьа са вахтунда, Аликбер Аликберова тестикьарзавайвал, конфедеративный государстводин къене гзаф дуьшуьшра алишверишда койнэдин роль къугъвазвай виридаз раиж тир маса чIални авай. Ада ам “базардин чIал” хьиз лишанламишзава. Адан фикирдалди, им къадим лезги чIал тир — лезги маса чIалариз ва гьа жигьетдай яз хиналугъ чIалаз зурба таъсир авур лезги чIалан ата-буба. Мумкин я, адан бинедаллаз кьулан асиррин лакзан чIал арадал атанва (амма араб графикадал). Кьулан виш йисарин алим Йакут ал-Хамавидин делилралди, и чIалалди Захурда (ЦIахур) ан-Низамийя медресада арабрин мусурман ктабар таржума ийизвай.
Мурад Селимов
