И йикъара Россиядин эцигунардай министерстводи чIехи шегьеррин арада 2021-йисан нетижаяр кьур делилралди, Дербент, 185 балл къа­­занмишна, Россиядин яшайиш­ па­тал хъсан къулайвилер авай ше­гьеррин сиягьда гьатнава.

ТIугъвалди арадал гъайи кризисди гайи зарардизни килиг тавуна, администрацияди Дербент шегьердин экономика дурумлудаказ вилик тухун, агьалийрин уьмуьрдин ери хкажун, къулай шартIар арадал гъун ва тарихдинни культурадин ирсинин объектар хуьн вичин кьилин везифайрикай яз гьисабзава.

Эхиримжи йисара, гьакъикъатдани, Дербентда зурба дегишвилер жезва. Шегьердин информациядин центрадин руководителдин заместитель Мурад Агъакеримован куьмекдалди чун ана кьиле физвай дегишвилериз килигна.

Сифте нубатда чун шегьердин администрациядин къвалав гвай, Низами Генжевидин тIварунихъ галай паркуниз фена. Ина зурба эцигунрин кIвалахар кьиле физва. Кьилди къачуртIа, Россияда вичиз тешпигь авачир, 5000 кв.м майдандал 30 метрдилай виниз цавуз яд гадарзавай мультимедиадин кье­тIен — фонтан туькIуьрна акьал­тIарзава. Паркуна аялар патал “шегьерни” ава. А майданда къир  цанва, ам элкъвена кьунвай те­педин асул пай туькIуьрнава. Ар­хитектурадин къайдада эквер гудай кабелар тухванва. Аялрин “шегьер” туькIуьр хьанвай тепе тирвал ва инсанар къекъвезвай кIва­чин рекье рагарин къванер эцигнава. Къвайи марфарин ятар ва яшайишдин чиркер фидай кана­лизациядин турбаяр кутуна акьал­тIарнава.

Мурад стхадин гафарай малум хьайивал, фонтанди гьикI кIва­лахзаватIа, ам кутуна садра ахтар­мишна. Планда къалурнавайвал, 10-июндиз ам ахтармишун патал мад кардик кутада ва июндин эхирра ам тамамдиз ачухдайвал я.

Ина кIвалахар са декьикьадани акъвазнавач. Рабочийри фонтандин къваларив гвай чиле къван твазва. Эцигунардайбуру ядигар шейэр гудай туьквен эцигзава. ­Лабиринт патал майдан туькIуьр­зава…

Парк, къелемар, набататар кутуна, гуьрчегарзава. Кьилди къа­чур­тIа, гьелелиг 300 тар цанва: 57 — чIулав шамагъаж, 75 — гийин, шаркь патан 74 чинар, элкъвей тупуниз ухшар авай гьамиша къацу 90 тис, 10 граб.

Тепеяр къацу авун патал ина дагъдин 45 агъзур беневша ва 45 агъзур леймус тIвар алай цуькведин набататар цада. Къацу лабиринт авун патал 5 агъзур ки­парис кутада.

Дербент шегьердихъ туризм вилик тухун патал чIехи мумкинвилер ава.  Кьилинди а мумкинвилер ишлемишиз хьун я. И мураддалди шегьерда туристрин цIийи маршрутар арадал гъизва, муниципалитетдин къурулушар вилик тухузва, инвестпроектра иштиракзава, абур кьилиз акъудзава, къадим шегьердин тарихдинни культурадин памятникрин вичиз  тешпигь авачир ирс раиж авун патал алай аямдин технологияр ишлемишзава.

Россиядин гьар са агьалидиз Дербент сифте нубатда туристрин шегьер я. Идахъ галаз алакъалу яз, туриствилин сергьятар гегьеншарзавайди хьиз, ина культурадин мярекатар тухуниз ва ийизвай къуллугърин ери хкажунизни кьетIен фикир гузва. ИкI, алатай йисуз “Туристическая миля” тIвар алай маршрутдин къекъведай чкайра чир жедай лишанар эцигнава, диндин туризм вилик тухунин сергьятра аваз “Зиярат” маршрут туькIуьр­на­ва, туриствилин фирмаяр ва агентствояр патал Дагъустанда презентациядин турар тешкилнава, аялрин туризм вилик тухудай программадин проект гьазурнава, халкьдин гъилин сеняткарвилерин яратмишунрин фестиваль тухвана, мугьманарни шегьердин агьалияр патал гьуьлуьн къерехда ял ядай къулай шартIар тешкилнава ва икI мад.

РД-дин туризмдин ва халкьдин гъилин сеняткарвилерин министерстводин делилралди, 2021-йисуз Дагъустандиз 1 миллионни 85 агъзур кас атана. Им, 2020-йи­сав ге­къи­гайла, 29,1% гзаф я. Рес­пуб­ли­када виридалайни гзаф ту­ристар Дербентдиз, ахпа Сулакдин дар дередиз, Сарыкъум кIунтIал атана.

Алай вахтунда Дербентда 25-далай гзаф мугьманханаяр ва ми­ни-отелар, гьакIни туристрин са шумуд база кардик ква. Санлай къачурла, 1300-лай гзаф инсанриз ксудай  чкаяр ава.

Алай йисан мартдин эхирра Ростуризмди гузвай грантар къачунин мураддалди, и тешкилатди тухузвай туристический кодар гузвай лап хъсан проектдин конкурсда иштиракун патал шегьерда жемият­дин яб акалунар кьиле фена. Анал Дербент шегьердин туриствилин центрадин сергьятар тайинарна. (Конкурсдик экечIунин шартI ту­ри­ст­вилин центрадин майданрин сергьятар тайинарун тир.) Центрадин сергьятрик шегьердин къене авай культурадин ирсинин федеральный метлебдин къадим къеледин имарат ва къеледин кьве цлан арада авай тарихдин центр акатнава.

Чун Низами Генжевидин паркунихъ галкIанвай къеледин цлав гвай Мамедбегован тIварунихъ галай куьчедиз фена. И куьче дегиш ва гуьрчег хьанва. Чиле къван тунва, йифиз сейрзавайбуру тамашуналди лезет къачудайвал, тарихдин къеледин цла экв тунва, ял ядайбуруз куьсруьяр, перпилагар эцигнава, рангарин инсталяция ва арт-объектар, пандусар галаз къулай гурар туькIуьрнава…

Культурадин ирсинин объект тир ритуальный комплексдал- гуьзгуьдин триплекс, адан винелни муьгъ эцигнава, къекъвезвайбуруз винелай артефактар аквадайвал. Ина гьакIни халкьдин гъилин кеспидин шейэр авай ва мастер-классар тухудай павильонарни кардик ква.

Мамедбегован тIварунихъ галай куьчеда тарих алай аямдихъ галаз кьазвайвал къалурзава. Алай аямдин технологийрин куьмекдалди сейрзавайбуру къадим цлан вири иервал гьиссзава. И куьче ял ядайбурун рикI алай чкадиз элкъвезва.

Ина мад са кьетIенвал ава. И куьче “Туристическая миля” маршрутдин важиблу пайни я. Маршрут, Нарын-къеледилай гатIунна, ше­гьердин тарихдин центрадин паюнай агъуз фена, ахпа къеледин кеферпатан цлавай агъуз гьуьлуьн кьерез кьван эвичIзава.

Им шегьерда туькIуьрнавай са куь­че туш. 2021-йисуз, санлай къачурла, шегьерда саки 20 куьче цIийи кьилелай туькIуьр хъувунва, капитальнидаказ ремонтнава. Куьчейра 15 км мензилда чими ятарин сеть дегишарнава, энергоэффективный вад къазан, алай аямдин тадаракар эцигнава, кьве школа, са гимназия ва аялрин бахча, шегьердин библиотека, олимпийский резервдин аялрин спортшкола капитальнидаказ ремонтнава. Ихьтин кIва­лахар пуд школада, кьве гимназияда, аялрин пуд бахчада, кадетрин корпусда ва спортшколада давам жезва. Шегьердин куьчейра инсанри автобусар вилив хуьзвай 11 чкадал “акьуллу” павильонар эцигнава, абурукай кьуда кондиционерар ава. “Хатасуз шегьер” проектдин сергьятра аваз видеогуьзчивал тухудай 112 камера ва халкьдиз хабар гудай 8 пункт ава.

2021-йисуз Дербент шегьердин территория комплекснидаказ вилик тухунин госпрограммадин серенжемар уьмуьрдиз кечирмишунин сергьятра аваз, 2021-йисуз гатIун­на, алай вахтунда­ давамарзавай са шумуд проект ава. Абурун арада 2500 кас гьакьдай конференц-зал ва 40 чкадин мугьманхана галай спортдин имарат комплекснидаказ дуьзмишнавай жемиятдин 9 майдан, шегьердин кьилин “Азадвал” тIвар алай май­дан, пуд парк ва ­ше­гьердин гьуь­луьн кьер, 16 га чилел комплекснидаказ дуьзмишзавай ватанпересвилин “Патриот” парк, “Дербент-Северная” электросетдин подстанция, аялрин кьве бахча ­(са­да 140, муькуьда 160 чка авай) эцигунин ва хейлин маса проектар ава.

“Демография” милли проектдин сергьятра аваз, федеральный ­бюджетдин такьатрихъ шегьердин “Аваин” микрорайонда 60 чка авай аялрин бахча эцигнава. 804 чка авай школа эцигун давам жезва. К.Марксан тIварунихъ галай куьчеда 250 чкадин аялрин бахча эцигзава.

РФ-дин “Развитие СКФО” госпрограммадин сергьятра аваз, кеферпата са суткадин къене 25 агъзур кубометр чиркин ятар михьдай имарат эцигзава.

Идалайни гъейри, Россиядин экономикадин министерстводин бюджетдин комиссияди Дербент шегьерда “Шурдере-Дербент” ва  “Къайтагъ-Дербент” водоводар туь­кIуьрдай арза кьабулна ва и объектар госпрограммадик кутунва.

Алатай йисан октябрдин вацра Дербент шегьер 2025-йисалди комплекснидаказ вилик тухудай серенжемрин план тестикьарна. И пландик ЖКХ-дин, образованидин, здравоохраненидин ва туризмдин хилерин рекьериз, санлай къачурла 85 серенжемдиз харждай 183,3 млрд манат чара авунва: федеральный бюджетдин 46,7 млрд манат, республикадин бюджетдин 7,7 млрд ма­нат ва бюджетдинбур тушир 128,9 млрд манат.

И пландин сергьятра аваз, “Южный” ва “Аваин” микрорайонра гегьенш майданра инвестпроектар уьмуьрдиз кечирмишиз гатIуннава. “Южный” микрорайонда 164 гектар чилел ва “Аваин” микрорайонда 55 гектар чилел чIехи эцигунар кьиле фида. Кьилди къачуртIа, и микрорайонда больница, базар, автовокзал, мертебайрин гзаф кIвалер ва алишверишдин объектар эцигдайвал я. ГьакIни шегьердин гьуьлуьн кьерелай федеральный шегьредал  экъечIдай рехъ туькIуьрда.

Госпрограммайрилай гъейри, шегьерда муниципальный бюджетдин гьисабдайни бегьем серенжемар кьиле тухванва. ИкI, 2021-йисуз­ 15 агъзур кв.метрдин майданда куь­чеяр ремонтнава, 10 куьчеда авай инженерный сетар капитальнидаказ ремонтнава. Ирид магьал ва «Аэропорт» микрорайонда авай сурарин мулкар  аваданламишнава. 2022-йисуз шегьердин 66 куьче, ин­женерный 9 сеть ва жемиятдин кьве мулк капитальнидаказ ремонт­дай документар (ПСД) гьазурнава.

2021-йисуз шегьердин бюджетдиз вири жуьредин налогрилай ва налог тушир дуллухрилай 2 550 158,60 млн манат атана. 2020-йисав гекъигайла, им 36,3% гзаф я.

Чун шегьердин “Карьер” микрорайондиз хтана.

Ина экскаваторди цин турбаяр чIуг­вадай чил эгъуьнзавай. Хандадаш Тагъиеван куьчедай Лямет Абасован куьчедал кьван 400 метр­дин мензилда цин турбаяр цIийи­буралди эвезда. Гьелелиг 300 метрдин мензилда кIвалахар тамамарнава. Инал кIвалахзавай “Дербент 2.0” МУП-дин кьилин инженер Мурад Абдурагьманован гафаралди, 1986-йисалай чилик квай цин турбаяр ина мукьвал-мукьвал къайдадикай хкатзавай, агьа­лийри цин пис еридин патахъай ар­­за ийизвай. Ше­гьердин админист­рацияди кьабулай къарардалди  агьа­лияр михьи целди таъминарун па­тал водовод цIийидалди эвеззава.

Карьердихъай чун шегьердиз хтана. Шегьердин юкьва авай Канделакидин куьчедани ремонтдин кIвалахар кьиле физва. Инал кIва­лахзавай ООО “ГРЭН” пудратдин тешкилатдин векил Заур Гьуьсейнован гафаралди, объектдал кьуд машинди ва 15 рабочийди кIвалах­зава. Куьчеда авай вири коммуникацияр куьгьне гьалда ава,  вири -цин турбаяр, экверин линияр, куьче, тротуар — капитальнидаказ ремонтун пландик ква.

Аквазвайвал, эхиримжи йисара Дербент шегьер йигин камаралди аваданвилихъ физва. КIвалах­рин кьадардиз килигайла, гьаятар ва куьчеяр аваданламишуни, цин, чимивилин линияр, электросетар ремонтуни, капитальный эцигунар вилик тухуни, шегьердиз цIийи водоводар гъуни, туристриз ял ядай хъсан дараматар эцигуни чкадин агьалийриз хьиз, иниз атай туристризни килигдай пара гуьрчег чкаяр ва ял ядай вижевай къулай шартIар арадиз гъизва.

Им шегьердин администрацияди, собранидин депутатри, жемият­дин палатади, къанун-къайда хуьдай органри, майилвалзавай агьа­лийри, карчийри, меценатри сих ала­къада аваз санал кIвалахунин нетижа я.

Къагьриман Ибрагьимов