Чун са девирда, вични гьихьтин девирда — чакай халисан инсанар жезвай, деканрин гъилик ахъанвайбур я. Гьавиляй и гуьруьш, зи фикирдай, гила хъверни гъизвай гзаф крар рикIел хкиз тазвайди жеда.  Таниш хьухь, кIелзавайди: Заур Намединович Исмиханов, Дагъус­тан­дин государстводин университетдин информатикадинни информацийрин технологийрин факультетдин декан, экономикадин илимрин кандидат, доцент. РФ-дин образованидин гьуьрметлу къуллугъчи. Ада студентриз информацийрин технологийрай, искусственный интеллектдин системайрай автоматрин ва «формальный чIаларин» теориядай, программированидин технологийрай ва маса хилерай тарсар гузва.

Ингье адакай студентри вуч лугьузватIа: «Лап хъсан, регьимлу инсан я. Лагьай гафунин ван къведа, гъа­вур­да акьада»; «Хъсан муаллим, гъавурда авай пеше­кар я. Студентар гъавурда тваз алакьда, герек чкадал зарафатни ийида. Са меслят кIан хьайила, адал гьамиша алукьиз жеда». «Имтигьанар кьабулдайла, регьимлу я». ЧIехи паюни и жуьре лугьузва. Кьериз хьиз маса гафарни лугьузва: «Бетер муаллим я!» «Къариба кас я…» Куьрелди, студентриз чпин муаллим къилихдин ерияр девлетлу, хесетар жуьреба-жуьре инсан яз чида.­

Мадни хълагьин. ДГУ-да информацийрин технологийрин факультет цIийибурукай я. 2018-йисуз адан декан яз жегьил алим З.Н. Исмиханов тайинарна. Ам университетда виридалайни жегьил деканни я жеди.  «Администрациядин кIвалахдин тежриба хьун патал вад йис тIимилни туш, — суалдиз жаваб яз, лугьузва ада, — гьич тахьайтIа, эвелан бес кьадар тежриба патал». Чи ихтилат алимдин ва кьилин школадин муаллимдин, важиблу везифаяр хиве авай администратордин уьмуьрдикайни кIвалахдикай я.

Школадин тариф

Вичикай ада суьгьбетзава:

— Зи хайи хуьр Мегьарамдхуьруьн райондин Советский  я. Аранда Гуьлгер вацIун къерехда, рекьерин хиве авай и чIехи, авадан, куьч хьанвай дагъвийрин хуьр тийижир кас лезгийрикай бажагьат ава. Амай вири чи  хуьрериз Советскийдилай яна хъфизва эхир. Ина зун 1979-йисуз дуьньядиз атана. Иниз чи бубаяр 1952-1953-йисара Ахцегь райондин Ялцугъай куьч хьанай. Диде СтIал Сулейманан райондин Вини Арагъай я. Бубади хуьруьн школада математикадин тарсар гузва, диде химиядинни биологиядин муаллимни я, школадин психологни. Хизанда чун кьуд велед чIехи хьана: пуд стхани гъвечIи вах. Стхайрикай зун кьуланди жезва.

– Школада куьне, муаллимрин аялри, гьелбетда, хъсандиз кIелна… 

— Эхь. Ахпа чна вирида кьилин образование къачуна,­ гьар сада уьмуьрда вичин рехъ хкяна. ЧIехи стха, погранкъуллугъдин офицер, мукьвара пенсиядиз экъечIна. Муькуь стхади, военный духтурди, Миноборонада кIвалах акьал­тIарна, гила Самарада МВД-дин къурулушда кIвалах хъийизва. Дидединни бубадин рекьяй, залай гъейри, чи вах­ни фена: амни педагог я, хизанни галаз Калининграддин областда яшамиш жезва.

– Диде-буба михьи советрин инсанар я. Вун, ла­гьайтIа жеда, — постсоветский девирдин сифте несилдикай. Зазни, советрин инсандиз хьиз, и несил иллаки итижлу я…

— Зун маса несилдикай ятIани, за кIелдайла, чи школа гьеле советрин девирдинди яз амай. Чна, аялри, а школади­ гузвай вири кьазвай. А девирда, директор Абубакар Къурба­налиевич Нуралиев кьиле аваз, чи хуьруьн школа районда хъсанбурукай тир. РикIел хквезва: къенибурукай я лугьуз­ тежедай 1993-йисуз чи мектебдикай «йисан школа» хьанай­. Заз ам кьвед лагьай хизан хьиз тир: хизандай физ — хизандиз­ хквезвай. Зи фикирдай, школа анжах гьахьтинди хьана кIан­завайди я. Сифтегьан классра тербиядинни чирвилерин бинеяр чи учительница Бике Ханалиевнади кутуна. Вад лагьай классдилай кьулухъ амай муаллимри и бинеяр мягькемарна. За икI лугьуда: зи бахтуни ишлемишна, школада советрин несилдин  муаллимар амаз. Абур, чи хуьруьн муал­лимар, гьи патахъай къачуртIани, гьуьрметдиз лайихлубур тир. Гьабуру эцигай мягькем бинедал зун вири уьмуьрда аламукьна. Исятдани алама, идакай заз чIехи куьмек хьана. Бине (фундамент) дуьзди тирла, адал мертебаяр хкажиз хъжеда.

– Им — са патахъай. Муькуь патахъай, вуна, агакьнавай жегьилди, школа куьтягьай вахт пара татугайди тир. Халкьди ам батинди ягъай вахт хьиз рикIел хкизва. Вун патал ви жегьил девир гьихьтинди хьана?  

— Школа за 1996-йисуз куьтягьна… Чизвай, аквазвай: уьлкве чкIана, маса уьлкве арадал атана, гзаф крар хъсан туш. Гьайифарни авай рикIе, къудратлу, уьмуьр къайдадик квай Советрин Союз амач лугьуз… Девир гьихьтинди хьайитIани, зун жегьил тир эхир. Идалди вири лагьанва. Жегьилдихъ вичин къастар-мурадар жеда: гьан, гьи рекьяй фида, валай вуч алакьда? Жегьилдиз гьамиша мотивация амукьзава: кIелун, пеше къачун, уьмуьрда са квехъ ятIани агакьун… Вири илимар чириз кIандай заз, физикадин законри, математикадин гипотезайри чпел алахъиз тадай. Бубадин, математикдин, таъсирни хьана, гьелбетда, ада вичин илимдикай гъавурда аваз ийидай суьгьбетрин. Гьа са вахтунда гуманитарный илимрихъни рикIивай ялзавай, литература гзаф кIелзавай. Месела? Агьед Агъаеван ктаб хьурай, Сулеймананни Эминан шиирар,  чи тIвар-ван авай маса писателрин эсерар. КIелай затIари акьулдик юзун кутадай, абурулай элячIна, жуван фикирар фидай уьлкведа авай гьаларал, ахпа дуьньяда кьиле физвай вакъиайрал…

–  Агъаеван гьи ктаб тиртIа на кIелайди? А чIавуз акъатнавай цIийи роман?

— Эхь, «Пад хьайи рагъ» роман… Гаф кватай чкадал лугьун: и мукьвара университетда адан виш йисаз талукьарнавай илимдинни тежрибадин конференция тухванай. Зани анал, рикIел хкана, доклад авуна.

Четин рехъ квелди хъсан я?

— Къастар-мурадар авай… Гила, вахтар алатайла, вавай жувакай гьикI лугьуз жеда: вун мураддихъ агакьай ксарикай яни?

— Мурадар, иллаки жегьилдин, дегиш жедайди я… Заз хуш тир духтурдинни военныйдин пешеяр, гьавиляй кIелиз кIанзавай военно-медицинский рекьяй. Вири гьазур­вилер акуна, фена Питердиз, Кирован тIварунихъ галай военно-медицинский академиядик экечIиз. А вахтара ЕГЭ гьеле­ авачир. Конкурс — садан чкадал 18 кас. Муьжуьд имтигьан­дикай садай акъатначир зун. Руьгьдай аватнач, фикирна: са йисан къене гьазур хъжеда, мад гьаниз хъфида. Вахт алукьайла, начагъ хьана, медосмотрдай акъатнач… Ингье, кьисмет я, эвелдай зи фикирда хьайи рекьяй гуьгъуьнлай гъвечIи стха фена… Вучиз академиядик экечIиз алакьначтIа, за жува-жувакди дериндай веревирдна. Вири уьлкведай атанвай къуватлу абитуриентринни жуван арада заз я чирвилерин дережадал гьалтайла, я умуми культурада са гьихьтин ятIани тафават акуначир. Бес вучиз экечIиз алакьнач? Жегьилвилин гъалатIарни ахъайнай, лазим тирвал рикIивай эгечIначир. Мадни, хиве кьуна кIанзавай: ахьтин вуздик, уьл­кведа эвелимжибурукай тир, экечIун патал бес кьадар дерин чирвилерни авачир, экзаменар вахкузвай дисциплинайрай артух машгъул хъхьана кIанзавай. Гьа ихьтин тежриба аваз, за 1998-йисуз чи университетдин эконо­микадин факультетдиз документар вугана. А чIавуз информацийрин технологийрин хел ина цIийиди, гьа мукьвара ахъайнавайди тир. Гележег авайди яз акуна, за гьам хкяна. Кьабулзавайди вири 15 кас тир, гьар садан чкадал документар вуганвай 12 абитуриентди. Пуд экзамен вахкана — математикадай, урус чIалай, экономикадин географиядай — зун аник экечIна. 2003-йисуз за университет акьалтIарна.

— КIелна куьтягьна. Советрин девирда хьиз кIвалах­далди таъминарзавайди туш, жегьил пешекарди вичи кIвалах жагъурна кIанзава…

— За кIвалахдикай ваъ, мад кIел хъувуникай, аспирантурадикай фикирзавай. Чаз военный кафедрани авай. Анани кьве йисуз чаз дерин чирвилер ганай. Университетдай зун артиллериядин лейтенант яз экъечIнай. Военный билет вахчудайла, кьилин образование авай офицердиз хьиз, заз армиядиз атунни теклифнай. Пис теклиф тушир, анжах за аспирантура хкяна. Жуван къилихдиз хас амбициозность санизни фенвачир: ахтармишунар тухун патал за вичин четинвиляй масабур текъвезвай рехъ хкянай — математикадин инструментальный методар экономикада ишлемишун. Им за гъавурда аваз авур кар тир: гьи рекье четин ятIа, гьа рекье ваз манийвал гудайбур тIимил жеда, гьана гележегда ви алакьунрини алахъунри нетижаяр гъида. За уьмуьрда кьезил рехъ садрани хкягъайди туш. Пуд йисуз аспирантурада кIелна, диссертация гьазурна, 2009-йисуз Дондал алай Рос­товдин университетда диссертация хвена.

– Зун гъавурда акьазвайвал, ДГУ-ни, виликдай школа хьиз, вун патал хайи кIвализ элкъвена: ана кIелна, ахпа аспирантурадани, кIвалахдални аламукьна.      

— Университетда за гьеле аспирант яз кIвалахзавай. Аспирантура, лагьана кIанда, илимдин хьиз, педагогрин кад­рияр гьазурдай чкани я. Чаз талукь тарсарни гузвай: педагогикадай, илимдин философиядайни методологиядай­, умуми школадин психологиядай. Диссертация хвейидалай­ кьулухъ за университетда ассистент, яни муаллимдин куьмекчи яз ваъ, жувахъ ассистентар авай муаллим яз кIвалахиз эгечIна. Са пуд йисалай доцентдин тIварни гана. А чIавуз захъ илимдин 40-дав агакьна чапнавай кIвалахар хьанвай, доцент хьун патал 10-15 бес жезвай. Гила илимдин кIвалахрин кьадар вишев агакьзава, санал кIватIайтIа, гъвечIиди тушир са кIватIал жеда. Абурук зун патал кар алайбур, важиблубурни ква, зун чпиз «куьмекчи» кIвалахриз хьиз килигзавайбурни. Анжах лагьана кIанда, чапзавай гьар са кIвалахда за жуван дережа хуьз алахъзава.

«Пробкайрикай» авай хийирдикай

–  «Математикадин акьул», зи фикирдай, тIимил­бу­руз гузвай алакьунрикай я. И жуьредин алакьунар авай касди гуманитарный илимрихъни ялун, белки, мадни тIимил гьалтзавай дуьшуьшрикай я жеди…

— Зи рикI алайди я шииратдал. Школадин йисара акатай жуван фикирар шиирра твадай хесет зак кумукьна. Абур кIватIна, ктаб акъуддай фикирни авайди тир, гьайиф хьи, шиирар патал вахт амукьнач. ЯтIани, поэзия гьамиша захъ галайди я. Гьа СтIал Сулейман къачун: школада кIелдайла, ам сад тир, гила кIел хъийидайла, адан гъавурда маса жуьреда акьазва, кьатIузва адан деринвал, инсандин хьиз вичин лайихлувални, чIехивални.

– Исятдани декьикьаяр жагъизвани гьа Сулейманан ктаб гъиле кьадай?

— Жагъизва. Зи машинда гьамиша ктаб авайди я. Гагь-гагь сад ваъ, са шумуд ктабни жеда. Садра за гьисаб кьуна: шегьерда рулдихъ галайла, йикъан къене 80 декьикьадив агакьна «пробкайра» ацукьуниз мажбур жезва. Икьван вахт бадгьавая акъудун? Гьавиляй машинда ктаб аваз хъсан я. Гила аудиоктабарни ава. Гьа икI, чпикай икрагьарзавай «пробкайрикай» хийирни къачуз жезва.

– Вуна гьихьтин поэзия кIелзава? Лезги шаирар? Масабурни?

— Чи чIалал гзаф кIелзава: Сулейманалайни Эминалай гъейри, амай чи шаирарни, гьа Шагь-Эмир Мурадов­, Забит Ризванов. Заз Дагъустандин поэзиядин классикар­ кIандайди я, абур урус чIалаз хъсандиз элкъуьрнава. Гьел­бетда, урус шаирар: Пастернак, Тютчев, Фет… Хуш я РагъэкъечIдай патан куьгьне шаирар, гьа Рудакидилай баш­ламишна, гзафбур. Советрин девирда абурун хъсан кIва­тIалар акъатзавай. Захъ кIвале вижевай библиотека ава.

– Юлдаш инжиклу жезвачни, ибур вучтинбур я, чка кьуна лугьуз?

— Ваъ, чи хизанда ктабдив маса тегьерда эгечIзава. Зи юлдашдини чи университетда экономикадин факультетда кIелна. Чахъ пуд аял ава, рушни кьве гада. Руш чIехиди я, ада цIи 9-класс куьтягьна. Ада кIелнавай кьван ктабар, адан яшда авайла, за бажагьат кIелна.

Математика, информатика ва…

– Заур Намединович, вун патал илимдин кIвалахдин темаяр гьикI пайда жезва?

— Илимдин итижрин хел арадал къвезвайди я аспирантурада кIелдайла, гьеле гьадалай виликни. За винидихъ лагьайвал, зи илимдин алахъунар я экономикада математика, информатика ишлемишунин месэлайрай. Вуна са месэладал кIвалахзава, адахъ галаз алакъада аваз пайда жеда маса месэла. ГьакIни цIийи фикирар къведа, студентрихъ галаз кIвалахдайла. Лагьана кIанда, гила, компьютеррин девирда, математикадин гьисабунар виликдай хиялдизни текъведай кьван фад ва гегьеншдиз ийиз жезва. Виликдай математикди зур йисуз тамамардай гьисабар гила компьютерди зур сятина кьилиз акъудзава. Гьавиляй илимдин кIвалахрин кьадарни артух жезва. Математика — им илимдин бине я, информатикада гзаф кIвалахар математикадал акъвазнава. Ингье къачун чна виридан сивера авай искусственный интеллект. Им вуч затI я? И суалдиз за икI жаваб гуда: компьютеррин технологийрин девирда математика цIийи жуьреда ишлемишун. Компьютердиз, машиндиз, инсандин чкадал фикирни авуна, кIвалах тамамариз чирзава. Ада кьуд рекъемдин гьисабар секундрин къене тамамарда. Инсандивай акI жедач. Гьа са вахтунда инсан яратмишзавай кас яз амукьзава, ада кIвалах гузва, компьютерди ам тамамарзава. Искуственный интеллектдин метлеб гьа им я.

(КьатI ама)

Суьгьбет авурди — А. Омаров